Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардағы шетелдік инвестициялардың құқықтық режимін дамыту (Сатаров Есен-Алибижан Дюсенбекулы, Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесі жанындағы Сот төрелігі Академиясының магистранты)

Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардағы шетелдік инвестициялардың құқықтық режимін дамыту

Сатаров Есен-Алибижан Дюсенбекулы

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесі жанындағы

 Сот төрелігі Академиясының магистранты

Астана қ.

Қазақстан экономикасына шетелдік инвестициялар тартуда арнайы экономикалық аймақтар маңызды құрал ретінде қарастырылады. Арнайы экономикалық аймақтар - белгілі бір аумақта арнайы құқықтық режим мен жеңілдіктер арқылы инвесторларға қолайлы жағдай жасайтын экономикалық аймақтар. Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 3 сәуірдегі «Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар туралы» Заңы арнайы экономикалық аймақтар қызметінің қазіргі құқықтық негізін қалайды.

Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтар бойынша жүйесі әлі де қалыптасу және даму кезеңінде тұр, сондықтан шетелдік озық тәжірибелерден сабақ алу мақсатында және өз моделін жетілдіру өзектілігін ескере отырып, Қытай мемлекетімен салыстырмалы түрде қарастырайық. Қытай - арнайы экономикалық аймақтар тұжырымдамасын сәтті жүзеге асырып, шетелдік инвестицияларды тартуда айрықша жетістіктерге жеткен мемлекеттердің бірі. Қытайдың арнайы экономикалық аймақтары алғаш рет 1980 жылдары реформатор Дэн Сяопиннің бастамасымен Гуандун және Фуцзянь провинцияларында құрылды. Кейіннен бұл тәжірибе бүкіл елге таралып, басқа да қалалар мен аймақтарда арнайы аймақтар ашылды. 1980-жылдардан бастап Қытайдың «ашық есік» саясаты шеңберінде арнайы экономикалық аймақтар шетел капиталы мен технологиясын тартатын сынақ алаңдары болды. 2020 жылдарға қарай Қытайда ұлттық деңгейде мәртебесі бар арнайы экономикалық аймақтар, жаңа аудандар және еркін сауда аймақтарының саны 45-ке жетті. Қытайда арнайы экономикалық аймақтардың құқықтық негізі орталық үкіметтің қаулылары мен жергілікті биліктің арнайы ережелерінің жиынтығынан тұрады. Жалпы алғанда, бұл аймақтарда нарыққа бағдарланған экономикалық саясат жүргізуге және шетелдік бизнесті ынталандыруға мүмкіндік беретін ережелер күшінде болады. Мысалы, бизнес жүргізу рәсімдері бүкіл Қытайға ортақ қатал жоспарлы экономика талаптарынан босатылып, икемдірек нарықтық тетіктер енгізілді. Шетелдік инвесторлар үшін меншік құқығы, пайдасын репатриациялау сынды мәселелерде қолайлы жағдайлар жасалды. Сонымен қатар арнайы экономикалық аймақтары ұсынатын негізгі жеңілдіктер қатарына салық және кеден саласындағы преференциялар жатады. 1980-1990 жылдары Қытайдың арнайы экономикалық аймақтарының аумағында жұмыс істейтін шетелдік кәсіпорындар үшін корпоративтік салықтың төмендетілген мөлшерлемесі (әдетте 15%, жалпы ұлттық мөлшерлеме 30-33% болғанда) қолданылды. Бұдан бөлек, классикалық «2+3» үлгісіндегі салықтық демалыс кең тарады: жаңа инвестициялық жоба пайда ала бастаған кезден бастап алғашқы 2 жыл мүлдем корпоративтік салық төлемейді, ал келесі 3 жылда салықтың тек 50%-ын төлейді. Тек 5-ші жылдан бастап ғана толық мөлшерлеме қолданыла бастайды. Инфрақұрылым, экология және энергетика сияқты маңызды салалардағы жобалар үшін бұл жеңілдік «3+3» жылға дейін ұзартылатын арнайы тәртіптер де болған. Осындай салықтық ынталандырулар шетелдік өндірістердің тез орнығып, бастапқы қиын кезеңді еңсеруіне зор мүмкіндік берді.

Кедендік және сауда режимі бойынша да Қытай арнайы экономикалық аймақтары бірегей жеңілдік жасады: арнайы аймақтар Қытайдың кедендік аумағынан тыс территория деп танылып, ондағы сауда операциялары орталық үкімет тарапынан көп реттелмейді. Яғни, шетелден әкелінген құрал-жабдықтар мен шикізатқа кеден бажы салынбайды, тауарларды экспортқа және импортқа шығаруда жеңілдетілген тәртіп орнайды. Бұл шикізатты сырттан әкеліп, өңдеп, қайта экспорттайтын өндірістер үшін айтарлықтай тиімді болды. Сонымен қатар, арнайы экономикалық аймақтарында шетелдік кәсіпорындарға қойылатын кейбір талаптар жеңілдетілді: жергілікті серіктес міндеттілігі біртіндеп алынып тасталып, 100% шетелдік меншіктегі компанияларға рұқсат етілді. Соңғы жылдары Қытай шетел инвестицияларына қатысты жалпы ұлттық заңнамасын жетілдіріп, 2020 жылы «Шетелдік инвестициялар туралы» заңды күшіне енгізді. Бұл заң шетелдік және отандық кәсіпорындарға тең жағдай жасауға бағытталғанымен, арнайы аймақтарда қосымша жеңілдіктер беру тәжірибесі белгілі бір формада сақталуда.

Қытайда арнайы экономикалық аймақтар моделінің тиімділігі нақты көрсеткіштермен дәлелденген. Соңғы жылдары бұл аймақтар Қытай жалпы ішкі өнімінің 22%-ын, 30 миллионнан астам жұмыс орнын қамтып отыр және елге келген тікелей шетелдік инвестициялардың 45%-ы арнайы экономикалық аймақтар үлесіне тиеді. Мысалы, шағын балықшылар ауылынан миллиондаған халқы бар мегаполиске айналған Шэньчжэнь қаласы - арнайы экономикалық аймақтар табысының символы. Осындай нәтижелер арнайы экономикалық аймақтар арқылы шетелдік капиталды тартудың және өндірісті дамытудың қаншалықты тиімді болатынын көрсетеді. Қытай тәжірибесі арнайы экономикалық аймақтарды ұлттық экономикаға кіріктіру, инфрақұрылымды алдын ала дайындау, инвесторларға тұрақты әрі болжамды құқықтық орта ұсыну сияқты принциптердің маңыздылығын айғақтайды.

Жоғарыда қарастырылған Қытай тәжірибесін салыстыра келе, инвестициялық құқықтық режимінде өзіндік артықшылықтары мен осал тұстары бар. Осы тұрғыда негізгі аспектілер бойынша салыстырмалы талдау ұсына отырып, инвестициялық құқықтық режимдердің артықшылықтары мен кемшіліктеріне тоқталсақ. Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтары салықтық жеңілдіктердің көлемі жағынан ең жомарттарының бірі - корпоративтік табыс салығынан, мүлік, жер салығынан толық босату қарастырылған. Бұл шетелдік инвесторлар үшін тікелей қаржылық пайда әкеледі және бастапқы инвестиция шығындарын азайтады. Қытайдың дәстүрлі арнайы экономикалық аймақтары да салыстырмалы түрде төмен салық мөлшерлемесін және бірнеше жылдық салық каникулдарын ұсынды, бірақ 2008 жылдан кейін шетелдік және отандық компанияларға бірыңғай 25% мөлшерлеме енгізіліп, арнайы аймақтардағы салық жеңілдіктері біршама қысқарды. Қазақстан мен Қытай режимдері инвесторларға қысқа және орта мерзімде үлкен салық үнемдеуі артықшылығын береді, бұл әсіресе өндірістің бастапқы сатысында маңызды. Алайда тым төмен салық ставкасы бюджет кірісін азайтып, жергілікті экономикаға салықтық қайтарымды қысқартады. Сондай-ақ таза салық жеңілдіктері инвесторды тек жеңілдік мерзімі біткенше ғана ұстап тұруы мүмкін.

Қазақстан арнайы экономикалық аумағын Еуразиялық экономикалық одақ кедендік шекарасынан тыс деп танып, импорттық жабдықтарға 0% тариф қолданады. Қытай арнайы экономикалық аймақтары да сыртқы саудаға ашықтықпен ерекшеленіп, аймақ ішінде өндіріске қажетті шикізат пен бөлшектерді бажсыз әкелуге мүмкіндік береді. Қытайдың арнайы экономикалық аймақтары әдетте теңіз жағалауларында, қолайлы көлік тораптарында орналасқан, мысалы Шэньчжэнь - Гонконгпен шекарада, Шанхай Пудун - ірі порт жанында. Бұл логистика мен нарыққа қолжетімділік тұрғысынан үлкен плюс. Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтары ішінде кейбірі қолайлы транзиттік жерде, мысалы Хоргос шекара маңы, Ақтау порт), бірақ көбісі ішкі аумақта, әлемдік нарықтан алыс орналасқан. Бұл экспортқа өнім шығаруда көлік шығындарын көбейтеді. Қазақстан сияқты құрлықішілік елдерде бұл факторды жеңілдету үшін көлік-логистика шығындарын субсидиялау, не инфрақұрылымды жетілдіру қажет. Мемлекет 2022 жылы инфрақұрылымды дамытуға үлкен қаражат бөлгені осы мәселені шешуге бағытталған қадамдардың бірі болып табылады.

Қытайдың алғашқы арнайы экономикалық аймақтары өндіріс пен экспортқа бағытталса, қазіргі еркін аймақтары қызметтер мен жоғары қосылған құн өндірістеріне ден қоюда. Қазақстанның арнайы экономикалық аймақтары негізінен өңдеу өнеркәсібі, мұнай-химия, металлургия, құрылыс материалдары тәрізді салаларға арналған. Яғни, әзірге технологиялық күрделілігі жоғары, ғылымды қажет ететін салаларда инвесторлар аз. Дегенмен дәстүрлі өнеркәсіптік салаларда Қазақстан арзан энергия, шикізат базасына жақындық секілді артықшылықтарын ұсына алады. Бірақ жаңа экономика салаларына инвестор тарту үшін құқықтық режимді соған бейімдеу, мысалы IT стартаптарына арналған жеңілдіктер, венчурлік инвестицияларды қорғау қажеттілігі туындайды. Мысалы, осыны ескеріп, Астана Hub IT паркі үшін арнайы корпоративтік салықтан босату, визалық жеңілдік енгізілгені белгілі. Қазақстан үшін Қытай мемлекетінің тәжірибесінен сабақ ала отырып, өз арнайы экономикалық аймақтарын дамыту барысында күшті жақтарын пайдалану және әлсіз тұстарын жақсарту маңызды.

Жоғарыдағы талдауды ескере отырып, Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардағы шетелдік инвестициялар режимін жақсарту үшін бірнеше бағытта шаралар ұсынуға болады:

Бірінші кезекте инвесторлар үшін ең маңызды мәселенің бірі - ойын ережелерінің кенет өзгермеуі. Сондықтан арнайы экономикалық аймақтар туралы заңнаманы жиі өзгертуден гөрі, қолданыстағы нормаларды тұрақтандырып, кемінде орта мерзімді (10-15 жыл) кезеңде сақталуына кепілдік беру қажет. Мысалы, 25 жылдық мерзім біткенше негізгі жеңілдіктер режимі өзгермейтіні туралы немесе инвесторларға шарттарын біржақты нашарлатпайтыны туралы мемлекет кепілдігін заң жүзінде айқындау. Заңға өзгерістер енгізу қажет болса, оларды алдын ала көпшілікке жариялап, өтпелі кезең беру тәжірибесін қолдану керек. Бұл инвесторлардың Қазақстанға деген сенімін күшейтеді.

Екінші кезекте сараланған салықтық жеңілдіктерді жетілдіру бойынша 2024 жылдан енгізілген инвестиция көлеміне қарай жеңілдіктер мерзімін белгілеу негізінен дұрыс қадам, бірақ оның іске асуына мониторинг жүргізу қажет. Егер тым жоғары шектер қойылса, онда орта сегмент инвесторлар үшін тартымдылық төмендеп кетуі мүмкін. Сондықтан категориялар арасында теңгерім болуы тиіс. Сонымен бірге, «қаншалық көп инвестиция, соншалық көп жеңілдік» қағидатын қолданғанда ұсақ және орта инвесторларды ұмытпау керек - олар да экономикаға жұмыс орындары мен әртараптандыру әкеледі. Ұсақ инвесторлар үшін басқа қолдау, мысалы грант, жеңіл несие, инфрақұрылымдық жеңілдік күшейту түрлері ұсынылады.

Үшінші кезекте арнайы экономикалық аймақтардың тартымдылығы көбіне материалдық инфрақұрылымның дайындығына байланысты. Сондықтан бөлінген бюджет қаражатын тиімді пайдаланып, әрбір арнайы экономикалық аймақтарда уәде етілген инфрақұрылым объектілерін уақытылы аяқтау керек. Жоспарланған инфрақұрылымның кем дегенде 90-100% іске асуын қамтамасыз ету - басты міндет. Инфрақұрылымдық жобалардың жүзеге асуын тәуелсіз аудит арқылы бақылап, аяқталмаған нысандар үшін жауапты тұлғаларды анықтау және тиісті шара қолдану маңызды. Сонымен бірге, логистикалық шығындарды азайту үшін теміржол тарифтері, порт қызметтері бойынша жеңілдіктер беру немесе субсидиялау тетіктерін қарастыру керек.

Төртінші кезекте басқару тиімділігін және «бір терезе» қағидатын шынайы жүзеге асыру мақсатында арнайы экономикалық аймақтардың басқарушы компаниялары мен мемлекеттік органдардың рөлдерін нақты ажырату, шешім қабылдау рәсімдерін жеңілдету қажет. Инвестор бар болғаны бір мекемеге  жүгініп, сол арқылы барлық қажетті рұқсаттар мен келісулерді алатын болуы тиіс. Қазірде бұл жүйе толыққанды жұмыс істемей тұрғаны белгілі. Осыған орай, цифрлық шешімдерді пайдаланып, арнайы экономикалық аймақтардың қызметін реттеудің электрондық платформасын енгізуге болады. Мысалы, барлық өтінімдер мен құжаттарды онлайн қабылдау, қарау мерзімін бақылау, жауапты ведомстволардың келісуін автоматты трекинг арқылы көрсету. Бұл процестегі адами факторды азайтып, жемқорлық тәуекелдерін төмендетеді. Сондай-ақ, Kazakh Invest және жергілікті атқарушы органдардың инвесторларға қатысты құзыреттерін қайшылықсыз үйлестіру керек - кімнің не үшін жауапты екені айқын болуға тиіс.

Бесінші кезекте инвесторлардың құқықтарын қорғау және дауларды шешуге қатысты шетелдік инвесторлар үшін жергілікті сот жүйесіне сенімін арттыру. Осы орайда, арнайы экономикалық аймақтар аясында пайда болатын дауларды баламалы шешу механизмдерін дамытқан жөн. Мысалы, Астана халықаралық қаржы орталығының тәуелсіз соты мен төрелік орталығы бар. Осындай институттардың құзыретін өндірістік арнайы экономикалық аймақтардың қатысушылары үшін де ерікті негізде пайдалану мүмкіндігін қарастыру  - инвесторларға қосымша сенім береді. Сондай-ақ, инвестициялық омбудсмен институтының тиімділігін арттыру қажет: арнайы экономикалық аймақ қатысушыларының мәселелерін жедел шешу, әкімшілік кедергілер бойынша жоғары деңгейде араласу.

Алтыншы кезекте салалық әртараптандыру және жаңа экономика секторларын ынталандыру бойынша Қазақстан арнайы экономикалық аймақтары көбіне дәстүрлі салаларға бағытталғаны айтылды. Ал болашақ экономика - бұл IT, жасыл энергетика, биотехнология, телекоммуникация, қаржы қызметтері. Осы салаларда тарту үшін арнайы құқықтық режим элементтерін қосқан жөн. Мысалы, арнайы экономикалық аймақтардың ішінде технологиялық стартаптар хабын құрып, олар үшін жеңілдетілген тіркеу, венчурлік қаржыландыруға қолжетімділік, патент алу процедураларын жеңілдету, салықтық кредиттер сияқты құралдарды енгізу. Кейбір арнайы экономикалық аймақтарда «инновациялық технологиялар паркі» статусы бар. Мысалы Алматыдағы «Ақпараттық технологиялар паркі», солардың үлгісінде басқа да өңірлерде осындай кластерлерді дамыту ұсынылады.

Жетінші кезекте арнайы экономикалық аймақтарды ұлттық даму стратегиясымен үйлестіру үшін арнайы аймақтарды дамытуды жалпы экономикалық саясаттан бөлек қарастыруға болмайды. Сондықтан «Қазақстан-2050» стратегиясы, индустриялық-инновациялық даму бағдарламалары, экспорттық саясат пен аумақтық даму жоспарларымен арнайы экономикалық аймақтардың мақсаттарын үйлестіру керек. Әрбір арнайы экономикалық аймақ үшін оның нақты пайдасы ұлттық экономикаға өлшеніп отыруға тиіс: қанша өнім өндірілді, қанша экспорт жасалды, қанша жұмыс орны ашылды, қандай жаңа технологиялар енгізілді.

Сегізінші кезекте жер телімдері мен мүлікке қатысты құқықтарды жетілдіру мақсатында инвесторлар үшін жерді пайдалану құқығы - маңызды мәселе. Қазіргі заңнамаға сәйкес, арнайы экономикалық аймақ қатысушыларына жер телімдері уақытша пайдалануға беріледі де, аймақ жабылған соң оны сатып алу мүмкіндігі қарастырылған. Жақында енгізілген өзгерістер бойынша, барлық инвестициялық міндеттемелерін орындаған инвестор арнайы экономикалық аймақтар ішіндегі жер учаскесін меншігіне сатып ала алады. Бұл өте оң қадам, оны практикада іске асыру тетіктерін нақтылап, бюрократиялық созбалаңға салмай, ашық жариялау керек. Жерді жеке меншікке алу құқығы инвесторға қосымша мүліктік кепілдік беріп, жобаның ұзақ мерзімділігіне ынталандырады. Сонымен бірге, жерді тиімді пайдалану талаптарын күшейтіп, тек алып қойып, пайдаланбай отырған компаниялардан учаскені қайтарып алу шараларын қолдану қажет.

Тоғызыншы кезекте арнайы экономикалық аймақтарды дамытуда Қазақстанға өзге елдермен тәжірибе алмасуды институтционалдық түрде жалғастыру маңызды. Мысалы, Қытаймен бірлескен «Қорғас - Шекара маңы ынтымақтастық орталығы» тәжірибесі бар. Осы сияқты, Өзбекстан, Қырғызстан, Ресеймен шекаралас аймақтарда ортақ экономикалық аймақтар құру мүмкіндіктерін қарастыру - шекаралық сауданы дамытуға сеп. Сондай-ақ халықаралық ұйымдармен, сарапшыларымен бірлесіп, арнайы экономикалық аймақтарды тиімділігін бағалау және жақсарту бойынша жобалар жүргізуге болады. Бұл Қазақстан арнайы экономикалық аймақтарын  жаһандық үздік стандарттарға сәйкестендіруге көмектеседі.

Осы ұсыныстарды іске асыру Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардың инвестициялық тартымдылығын едәуір арттырып, шетелдік капиталдың келуін жеделдетуге ықпал етері сөзсіз. Ең бастысы - құқықтық режимді инвесторлар мүддесі мен ұлттық мүддені ұштастыра отырып жетілдіру, яғни инвесторлар пайда тауып, ел экономикасына үлес қосатындай өзара тиімді жағдай қалыптастыру. Арнайы экономикалық аймақтар тек жеңілдіктер аймағы ғана емес, сондай-ақ жаңа технологиялар трансфері, кадрлар даярлау, кластерлік даму орталықтары болуы тиіс. Бұл үшін құқықтық режим инвесторларға тиімді ғана емес, жергілікті бизнесті де дамытатын, технологиялық серпінді ынталандыратындай болуы керек.

Қорытындылай келе, Қазақстандағы арнайы экономикалық аймақтардың  шетелдік инвестициялар құқықтық режимін дамыту - бұл жалғасушы процесс. Жасалған реформалар мен алдағы жоспарланған шаралар аясында Қазақстан Орталық Азиядағы ең тартымды инвестициялық бағыттардың біріне айналу мүмкіндігіне ие. Тиімді құқықтық негіз, тұрақты саясат және инвесторлармен өзара тиімді әріптестік орнату арқылы Қазақстан арнайы экономикалық аймақтары елдің ұзақ мерзімді экономикалық өркендеуіне қызмет ететіні сөзсіз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1.                      Қазақстан Республикасының "Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар туралы" заңы, 3 сәуір 2019 жыл ( Investment Opportunities and Regulatory Framework in Kazakhstan - Publications ).

2.                      Kazakh Invest ұлттық компаниясының мәліметтері - Қазақстандағы 15 арнайы экономикалық аймақтың профилі ( Investment Opportunities and Regulatory Framework in Kazakhstan - Publications ).

3.                      Charter Cities Institute, "Unlocking the Potential of Kazakhstan’s Special Economic Zones: Enhancing Governance, Transparency, and Investment Attraction for Sustainable Growth", 2025 - Қазақстандағы АЭА-лардың басқару ерекшеліктері мен тиімділігін арттыру жөніндегі зерттеу () () () ().

4.                      Үмітжан Бәкелекова, "Қазақстанда арнайы экономикалық аймақ басшыларына конкурс жарияланды", Kursiv Media, 5 наурыз 2024 жыл - АЭА-тардың арнайы құқықтық режимі, 2022 жылғы жол картасы және жаңашыл өзгерістер туралы мақала (Арнайы экономикалық аймақ басшысына конкурс жарияланды) (Арнайы экономикалық аймақ басшысына конкурс жарияланды).

5.                      OnlineVisas, "China’s Special Economic Zones Attract Foreign Investors", 2019 - Қытайдың АЭА-ларының шетелдік инвестиция тартудағы рөлі және салықтық жеңілдіктері туралы деректер (China’s Special Economic Zones Attract Foreign Investors | OnlineVisas) (China’s Special Economic Zones Attract Foreign Investors | OnlineVisas).

6.                      Уикипедия (қазақша), "Қазақстан экономикасы" - Қазақстанның шетелдік инвестицияларды тарту көрсеткіштері туралы ақпарат (Қазақстан экономикасы - Уикипедия).

7.                      InvestKorea, "Free Economic Zones" - Оңтүстік Кореяның еркін экономикалық аймақтары туралы ресми ақпараттық портал (Free Economic Zones | InvestKOREA(ENG)) (Free Economic Zones | InvestKOREA(ENG)) (Free Economic Zones | InvestKOREA(ENG)).

8.                      Investopedia, "What Makes Singapore a Tax Haven?", 28 наурыз 2025 жыл - Сингапурдың салықтық жеңілдіктері мен инвестициялық ортасының сипаттамасы (What Makes Singapore a Tax Haven?) (What Makes Singapore a Tax Haven?).

9.                      ASEAN Briefing, "Business and Tax Incentives for Foreign Investors in Singapore", 2023 - Сингапурдың пионерлік салықтық жеңілдіктері туралы мәлімет (Business Incentives in Singapore).

10.                  PwC Tax Summaries, "Republic of Korea - Tax incentives", 2024 - Оңтүстік Кореяның шетелдік инвесторларға салықтық жеңілдіктерінің шарттары (Free Economic Zones | InvestKOREA(ENG)).

11.                  ҚР Ұлттық экономика министрлігінің мәліметі - АЭА қатысушыларына жер телімін меншігіне беру және салықтық жеңілдіктердің сараланған тәсілі туралы ақпарат (Арнайы экономикалық аймақ басшысына конкурс жарияланды).