Атқарушылық іс жүргізуді құқықтық реттеуді дамыту мәселелері (Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының аға ғылыми қызметкері А.Қ. Ләмбекова)

Атқарушылық іс жүргізуді құқықтық реттеуді дамыту мәселелері

Қазақстан Республикасы

Заңнама және құқықтық ақпарат

институтының аға ғылыми қызметкері

А.Қ. Ләмбекова

Қазақстан Республикасының Конституциясында әркімнің бұзылған құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік, сондай-ақ сот арқылы қорғауына кепілдік беретін нормалар айқындалған, сондықтан қабылданған сот шешімдері, сондай-ақ өзге де органдардың қаулылары уақтылы және тиісті түрде орындалуға тиіс.

Бүгінгі таңда атқарушылық іс жүргізуді жетілдіру мәселелері өзекті тақырып болып табылады, өйткені қабылданған шешімдерді өз еркімен орындау біздің азаматтарымыздың құқықтық мәдениетінің маңызды бөлігіне айналған жоқ.

Осылайша, сот шешімдерін мәжбүрлеп орындату үшін 1998 жылғы 30 шілдеде «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» бірінші заңға қол қойылды.

2010 жылғы 2 сәуірде жеке орындау институтын енгізу мақсатында «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі - атқарушылық іс жүргізу туралы Заң) қабылданды, онда жеке сот орындаушыларының да, мемлекеттік сот орындаушыларының да атқарушылық құжаттарды баламалы орындауды көздеді.

Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясат Тұжырымдамасы сот ісін жүргізудің аяқтау сатысы сот актілерін орындау болып табылады, сондықтан олардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз ететін шаралар қабылдануы қажет. Осыған байланысты мемлекеттік сот орындалуымен қатар жеке сот орындаушыларының институтын енгізу – сот ісін жүргізудің тиімділігін арттырудың маңызды шарасы. Сот шешімдерін орындаудың аралас моделі шеңберінде мемлекеттік сот орындаушылары мемлекеттен өндіріп алу жөніндегі құжаттарды мәжбүрлеп орындату құқығына ие болуға тиіс[1].

2015 жылғы 20 мамырдағы «Бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам» Ұлт жоспары жеке сот орындаушылары институтын одан әрі дамытуды және сот орындаушыларының мемлекеттік қызметін кезең-кезеңімен қысқартуды қамтамасыз ету қажеттілігін көздеді (Жоспардың 27-қадамы) [2]. Тиісті өзгерістерден кейін атқарушылық іс жүргізу туралы Заң жеке орындау жүйесіне іс жүзінде толық көшуді көздеді және жеке сот орындаушыларының өкілеттіктерін кеңейтті.

Сонымен бірге, сот орындаушыларының қауіпсіздігі, сондай-ақ тараптар мен үшінші тұлғалардың мүдделері мен құқықтарының теңгерімін сақтау мәселелері атқарушылық іс жүргізуде ашық күйінде қалып отыр.

Осыған байланысты 2021 жылғы 31 желтоқсанда Мемлекет басшысы борышкерлердің құқықтарын қорғауды күшейтуге және тұрғын үйді өткізу кезінде борышкер, екінші деңгейдегі банктер және сот орындаушысы арасында қатынастар орнатуға бағытталған атқарушылық іс жүргізу туралы Заңға енгізілген өзгерістерге қол қойды.

Мемлекет басшысы бұл проблемаларды 2021 жылғы 16 қарашада Ұлттық қоғамдық сенім Кеңесінің VI отырысында көтерді[3].

Алайда әлі күнге дейін, мүлікті сауда-саттықтан өткізу туралы мәселе қалып отыр, өйткені сатып алушы басқа органдар салған тыйым салуды алып тастау проблемасына тап болады.

Осылайша сатып алушы уәкілетті органдарға (ішкі істер, мемлекеттік кірістер, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет органдары) ауыртпалықтарды алып тастау туралы өтінішпен, сондай-ақ өздері қабылдаған қамтамасыз ету шаралары бойынша соттарға өз бетінше жүгінуге мәжбүр.

Жоғарыда аталғандар тыйым салынған мүлікті сауда-саттықтан сатып алуға шешім қабылдайтындардың аз ғана бөлігі не сауда-саттыққа тек сол бір адамдар ғана қатысады, алайда бұл сауда-саттықта бәсекелестікті болдырмайды.

Мәселе сонымен қатар сот орындаушыларымен де, талап қоюды қамтамасыз ету аясында да көптеген жылдар бойы алынып тасталмаған тұтқындаулардың көп болуымен байланысты.

Аталған проблеманы шешу үшін мұндай ауыртпалықтардың уақыт шектерін көздеу талап етіледі, ол аяқталғаннан кейін олар автоматты түрде жойылуға жатқызылуы керек.

Сондай-ақ мүлікті өткізген сот орындаушысының тыйым салған мемлекеттік органдарды және қамтамасыз ету шарасын қабылдаған сотты осы мүлікті кейіннен ауыртпалықтарды алып тастай отырып сату туралы хабардар ету міндетін белгілеу қажеттігі де туындайды.

Азаматтарға ыңғайлы болу үшін және қамауға алуды жоюдың жеделдігі үшін ауыртпалықтарды алуды автоматтандыру қажет деп санаймын.

Жеке сот орындаушыларының қауіпсіздік мәселелеріне келетін болсақ, 2021 жылдың қыркүйек айында Алматы қаласында болған қайғылы оқиғаны бәріміз есімізде сақтаймыз. Онда өз міндеттерін орындау кезінде (шығаруға қатысты) 3 сот орындаушысы мен 2 полиция қызметкері атылды[4]. Бұған дейін осыған ұқсас оқиға ресейлік Адлерде болған, онда 9 маусымда құрылысты бұзу туралы екі сот орындаушысы келді, бірақ үй иесі оларға оқ жаудырды[5].

Сондай-ақ, 4 қазанда Алматы қаласында сот орындаушысы сот шешімі бойынша қосымша құрылысты бұзуға келгенде, оны ұрып-соққан жағдай да болды[6]. Осылайша, сот орындаушыларының қауіпсіздік мәселелері де өзекті болып табылады.

Бұл мәселені Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының директоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, заң ғылымдарының кандидаты Р. Қ. Сәрпеков «Атқарушылық іс жүргізу туралы заңнаманы реформалаудың кейбір мәселелері» мақаласында да көтерді [7].

Р.Қ. Сәрпековтың пікірінше, мәселе «жеке сот орындаушыларын көбінесе билік өкілдері ретінде қабылдамайды. Атқарушылық іс жүргізуге қатысушылар олармен қақтығысып, тіпті күш қолданады». Осылайша, мақалада сот орындаушыларының сыртқы келбеті, олардың формасы туралы мәселе көтеріледі.

Осы идеяны қолдай отырып, ресми униформа қазақстандық жеке сот орындаушыларының беделін нығайтуға көмектесе алар еді деп ойлаймын.

Р.Қ. Сәрпеков сонымен қатар басқа шешім нұсқасын ұсынады, ол да орынды деп есептеймін. Сонымен, «жеке сот орындаушыларын қосымша қорғауды қамтамасыз етуде жеке сот орындаушыларына қызметтік міндеттерін орындау кезінде өлімге әкелмейтін қаруды алып жүру құқығын беру мүмкіндігі көрінеді. Сонымен, олар шабуыл болған жағдайда өздерін қорғай алады.»[8].

Ұсынылған өлімге әкелмейтін қару-жарақты «қауіпті» істер үшін қарастыруға болады, атап айтқанда борышкерден жылжымалы, жылжымайтын мүлікті алып қою, мүлікке мөр қою, жылжымайтын мүлікке тыйым салу және т. б.

Сондай-ақ жеке сот орындаушыларын қорғау үшін әлеуметтік пакет пен қолдау шараларын көздеу мәселелерін де атап өту қажет.

Қолданыстағы заңнамада қаза тапқан сот орындаушыларының отбасына тұрғын үй беру бөлігінде әлеуметтік қорғау шаралары атқарушылық іс жүргізу туралы Заңның 136-бабында тек мемлекеттік сот орындаушыларына қатысты көзделген. Жеке сот орындаушыларына қатысты қандай да бір әлеуметтік қорғау шаралары жоқ.

Осыған байланысты қызметтік міндеттерін орындау кезінде зардап шеккен мемлекеттік және жеке сот орындаушыларына өтемақы төлеу, оның ішінде біржолғы жәрдемақы төлеу, ал қайтыс болған жағдайда қаза тапқан адамның отбасына тұрғын үй беру мүмкіндігін қарау ұсынылады, аталған шаралар әскери қызметшілерге, құқық қорғау және арнайы органдардың қызметкерлеріне де заңды деңгейде қолданылады.

Тұтастай алғанда, жеке сот орындаушыларының қызметіне ақы төлеудің қолданыстағы жүйесі олардың кеңсені жалға алуға, көмекшілерге жалақы төлеуге, салықтарды, мүшелік жарналарды төлеуге арналған нақты шығыстарын ескере отырып, қайта қарауды талап етеді.

Мәселен, атқарушылық іс жүргізу туралы Заңның 149-бабына сәйкес жеке сот орындаушысының ғылыми, оқытушылық немесе шығармашылық қызметті қоспағанда, ақы төленетін қызметтің өзге түрлерімен айналысуға құқығы жоқ.

Алайда, барлық істер бойынша жеке сот орындаушылары өз төлемдерін ала алмайтынын ескеру қажет, өйткені борышкерлер көбіне төлемге қабілетсіз болып табылады.

Сонымен қатар, республика бойынша медиация институты белсенді дамуда. Медиация атқарушылық іс жүргізу сатысында да мүмкін деген пікірлер де бар. Медиативтік келісім жасасу борышкер мен өндіріп алушы арасындағы шиеленісті ішінара жояды, тараптар қарызды өтеу шарттарын бірлесіп келіседі.

Өз кезегінде, жеке сот орындаушылары атқарушылық іс жүргізу барысында борышкердің нақты жағдайын, оның қаржылық жағдайын, өтеу мүмкіндіктерін көре алады. Өз кезегінде, жеке сот орындаушылары медиатордың функцияларын орындау арқылы атқарушы өндірістің екі жағы үшін де өзара қолайлы қарызды өтеу шарттарын ұсына алады.

Бұл борышкер үшін тиімді болады, ол оған қатысты қатаң шаралар қабылдаудан аулақ бола алады, өндіріп алушы кейінге қалдырылған мерзімге қарамастан соманы қайтара алады. Сонымен қатар, жеке сот орындаушысы медиатордың қызметіне ақы төлеудің орнына ақы ала алар еді.

Жеке орындау бар елдерде сот орындаушылары мәжбүрлеу шараларын қолданудан басқа, өзге де қызметтерді көрсететінін халықаралық тәжірибе көрсетіп отыр.

Мысалы, Нидерландыда сот орындаушылары заң қызметтерін көрсетеді, Францияда сот орындаушылары жеке тұлғалардың өтініштері бойынша дәлелдемелер жинаумен, фактілерді көрсетумен айналысуға құқылы.

Өзге де заң қызметтерін, оның ішінде медиатор қызметтерін көрсету құқығын беру лицензияның қолданылуы тоқтатыла тұрған жағдайда жеке сот орындаушысында табыстың болмауы проблемасын шешуге көмектеседі.

Сонымен қатар, жеке сот орындаушысының лицензиясынан айыру туралы мәселені қарастыруға болады, ол мәсле бойынша атқарушылық іс жүргізу Заңында кейбір белгісіздіктер бар.

Осылайша, атқарушылық іс жүргізу туралы Заңның 140-бабы

2-тармағының 8) тармақшасына сәйкес жеке сот орындаушысы лицензиясынан айырылған тұлға жеке сот орындаушысы бола алмайды.

Сонымен бірге, атқарушылық іс жүргізу туралы Заң нақты жеке сот орындаушыларын лицензиядан айыру жағдайларын анықтамайды. Аталған Заң жеке сот орындаушысы лицензиясының қолданысын тоқтата тұру негіздері туралы 143-бапты, сондай-ақ «Жеке сот орындаушысы лицензиясының қолданылуын тоқтату және лицензиясынан айыру» 144-бапты көздейді, алайда онда тек лицензияның қолданылуын тоқтату жөніндегі негіздер ғана қамтылған.

Осылайша, анықталған олқылықты жою үшін атқарушылық іс жүргізу туралы заңда жеке сот орындаушысының лицензиясынан айырудың нақты жағдайларын атап өту қажет.

Мақалада атлаған мәселелер қолданыстағы атқарушылық іс жүргізу заңнаманың тек кейбір олқылықтарын ғана қамтитыны мәлім.

Жалпы қорытындылай келе, Қазақстанда атқарушылық іс жүргізуді жетілдіруге бағытталған реформалар уақтылы және кезең-кезеңімен жүргізілуде деп айтуға болады. Сонымен қатар, кең қоғамдық және ғылыми пікірталасты қажет ететін мәселелер де бар. Сондықтан отандық заңнаманы жетілдіру үшін күш салу қажет, өйткені бұл сала біздің құқықтарымыз бен бостандықтарымызды қорғаудың ажырамас бөлігі болып табылады.

[1] Концепцией правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 год https://adilet.zan.kz/rus/docs/U090000858_

[2] Плана Нации от 20 мая 2015 года «100 конкретных шагов по реализации пяти институциональных реформ» https://adilet.zan.kz/rus/docs/K1500000100

[3]Официальный сайт Президента Республики Казахстан https://www.akorda.kz/ru/vystuplenie-glavy-gosudarstva-k-tokaeva-na-vi-zasedanii-nacionalnogo-soveta-obshchestvennogo-doveriya-16104216

[4] https://tengrinews.kz/crime/strelba-almatyi-mujchina-ubil-politseyskih-sudispolnitelya-449036/

[5] https://www.gazeta.ru/social/2021/06/09/13627130.shtml

[6] https://www.zakon.kz/5088282-intsidenty-s-chastnymi.html

[7] Р.К. Сарпеков Некоторые вопросы реформы законодательства об исполнительном производстве https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=36780988&pos=6;-106#pos=6;-106

[8] Р.К. Сарпеков Некоторые вопросы реформы законодательства об исполнительном производстве https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=36780988&pos=6;-106#pos=6;-106