Медиация институты жер қатынастарын реттеудің және жер дауларының санын азайтудың тиімді құқықтық құралы (Егембердиев Е.О., заң ғылымдарының кандидаты, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Сот төрелігі академиясының Азаматтық-құқықтық пәндердің ғылыми-білім беру орталығының директоры)

Поставить закладку
Посмотреть закладки
Добавить комментарий

Медиация институты жер қатынастарын реттеудің және жер дауларының санын азайтудың тиімді құқықтық құралы

Егембердиев Е.О., заң ғылымдарының кандидаты,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы

Сот төрелігі академиясының Азаматтық-құқықтық

пәндердің ғылыми-білім беру орталығының директоры

Бүгінгі таңда жер даулары маңызды тақырыптардың бірі, олардың дұрыс және уақтылы шешілуіне тек жер-құқықтық қатынастарды ғана емес, сонымен бірге кез-келген қоғамның әлеуметтік-саяси жағдайын да дамыту мен жетілдіруде көп нәрсе байланысты, өйткені қазіргі уақытта республикада жүргізіліп жатқан экономикалық реформалармен және жерді азаматтық айналымға тартумен, жеке меншік құқығы институтының пайда болуымен жерге жер дауларының саны азаймайды.

Жер құқық қатынастарынан туындайтын сотта қаралатын даулар – жер даулары деп аталады. Қолданыстағы Жер кoдeкciнін 167-бабына [1] сәйкес жер дауларын сот тәртібімен немесе балама нысанда – медиация тәртібімен шешуге жол берілген.

Жер кодексінің 167-бабына сәйкес өзгерістер «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын шектеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Казакстан Республикасының 2015 жылғы 22 сәуірдегі №308 Заңымен енгізілген [2]. Осылай, жеке меншіктегі жер участкілеріне байланысты даулар (жанжалдар) тараптардың кeлicyi бойынша медиация тәртібімен қаралуы мүмкін. Айта кететін болсак, Казакстанда медиация туралы заң 2011 жылдың 28 қантары қабылданып сол жылдың тамыз айында күшіне енген, яғни арада төрт жыл өткен кейін тиісті өзгерістер енгізілген [3].

Жер учаскесіне, оның шекараларына, мөлшеріне және т.б. байланысты кез-келген жанжал жер дауының тақырыбы болуы мүмкін, көбінесе олар жер учаскесін пайдаланушылардың құқықтары пайда болуына, өзгертуге және тоқтатуға қатысты. Жер дауларының объектісі меншік құқығындағы жер учаскелері болып табылады, бұл олардың ерекшелігі болып табылады. Жер учаскелерінің мемлекеттік және жеке меншік объектісі ретіндегі құқықтық ережелері, сондай-ақ оны меншік құқығы ретінде нысаны құқықтық актілерінде (ҚР Конституциясы, ҚР Азаматтық кодексі) айқындалған және құқықтық әдебиеттерде кенінен зерттелген болатын [4-7]. Мәселен, қазіргі уақытта, Е.Жумаксанов айтқандай, ҚР жер қорының кейбір санаттарының жер учаскелеріне жеке меншіктің белгіленуіне, жер пайдаланушылардың өкілеттіктерінің кеңеюіне, жер сервитуты институтының, жер нарығының дамуына, ҚР жерлерінің құрамын қайта қарауға байланысты олардың құқықтық режимі мен құрамы өзгерді [8, 5-б.].

Медиация арқылы жер дауын шешу кезінде медиатор жұмысының мақсаты дауласушы тараптар арасындағы дауды (жанжалды) оларды қанағаттандыратын нұсқасына қол жеткізу, тараптардың дауласушылық деңгейін төмендету болып табылады.

Жер дауын шешу кезінде медиатордың негізгі міндеттері: жанжалды жағдайды егжей-тегжейлі және толық талдау, келіссөздерді ұйымдастыру, дауласушы тараптар үшін ең оңтайлы және қолайлы шешімді іздеу [9, с. 28].

Бұл институт АКШ, Еуропа, Австралия елдерінен бастап қазіргі кезде азиялық мемлекеттердің құқыққолдану тәжірибесіне кеңінен қолдануға енгізілген. Оның артықшылықтары:

- сот тәртібімен салыстырғанда шығындылықтын төменділігін;

- құпиялықтың сақталуын;

- дауды шешудің жолдарын таңдауға тараптарға еркіндік берілуін;

- соттардың жүктемесін азайтуды жатқызуға болады.

Бірақ айта кету керек, барлық жер даулары медиация тәртібімен шешіле алмайды. Мұндай шектеу медиацияның құқықтық табиғатымен байланысты. Осылайша, медиация тәртібімен келесі жер құқық қатынастарынан туындайтын даулар бойынша қолданылмайды [3]:

- егер мұндай даулар (жанжалдар) медиация рәсіміне қатыспайтын үшінші тұлғалардың және сот әрекетке қабілетсіз не әрекетке қабілеті шектеулі деп таныған адамдардың мүдделерін қозғаса немесе қозғауы мүмкін болса;

- Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де жағдайларда, мысалы, Қылмыстық кодекске сәйкес сыбайлас жемқорлық қылмыстар жасаған адамдарға (ҚР ҚК 68-б. 4-б. 4)-т.).

Жер дауын медиация тәртібімен шешудің ең басты талабы медиатормен тараптардың арасында жасалатын жазбаша келісімнің болуы.

Медиация жер дауын шешуде балама жолы ретінде тараптардың сотқа дейінгі кезенде, сондай-ақ сот қарауы басталып кеткеннен кейінде қолдануы мүмкін. Медиация өткізу орны, уақыты және тілі тараптар келісімімен анықталады. Медиация туралы шартқа қол қойылған күннен бастап медиация өткізудің жалпы мерзімі 30 күнтізбелік күндерден аспайды. Қажет болған жағдайда тараптардың жазбаша ескертуі бойынша медиация өткізу мерзімі сотпен 30 күнтізбелік күндерге дейін ұзартылуы мүмкін, бірақ жалпы жинақтығы бойынша 60 күнтізбелік күндерден аспауы тиіс. Егер тараптар жер дауын медиация тәртібімен шешу келісіміне сот талқылауы басталған соң жасаса, онда сот өз қарауындағы азаматтық іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұру керек (ҚР АПК 272-б. 1-б. 7)-т.) [10].

Жер дауы бойынша медиация нәтижесі «қалаулы» немесе «үмітсіз» болу мүмкін. Егер жер дауы қалаулы келісіммен болса, істі қарап отқан сот, азаматтық іс бойынша іс жүргізуді қысқартып, тараптардың жасаған келісімін ұйғарымен бекітеді (ҚР АПК 277-б. 6)-т.). Медиация нәтижесін үмітсіз деп есептейміз, егер тараптар жер дауы бойынша ешқандай келісімге келмесе, медиация тәртібімен жер дауын тараптардың біреуімен немесе екі жақпен шешуге болмаса. Бұл жағдайда тараптар дауларын сотта жалпы тәртіп бойынша жалғастырады (ҚР АПК 180-б. 3-б.) [10].

Бұдан басқа, апелляциялық және кассациялық соттарда сот актісін қайта қарау кезінде медиация жолымен жер дауын шешудің процестік мүмкіндігі туралы айту керек. Өткені жер дауы бірінші сатыдағы сотта шешілмеген соң тараптардың шағымы бойынша апелляциялық және кассациялық сотта жалғасады. Сондықтан осы азаматтық процесс сатыларында да созылмалы жер дауы тараптардың қалауымен медиация тәртібімен шешу мүмкіндігі берілген (ҚР АПК 410-б. және 447-б.). Сондай-ақ, егер дауды (жанжалды) медиация тәртібімен реттеу туралы келісім сот актісін орындау сатысында жасалса, ол сот актісі орындалатын жер бойынша бірінші сатыдағы сотқа немесе аталған сот актісін шығарған сотқа бекітуге ұсынылады (ҚР АПК 179-б. 8-б.) [10].

Осылай қорытындай келе, медиация арқылы жер дауларын қараудың келесі артықшылықтары белгілеуге болады:

1) медиация институтын қолдану істі қарау мерзімін қысқартады;

2) тараптарды сот шығындарынан, ал кейбір жағдайларда қымбат сараптамалардан босатады;

3) медиация процесінде қабылданған шешімнің нәтижелері бойынша екі тарап оны орындауға мүдделі, егер шешім тараптардың біруімен орындалмаса, онда екінші тарап сотқа сот бұйрығын шығару туралы арызбен жүгінуге құқылы. Сот бұйрығының атқарушылық құжат күші болады.

Медиация институты жер қатынастарын реттеудің және жер дауларының санын азайтудың тиімді құқықтық құралы болып табылады.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Казакстан Республикасының Жер кодексі, 2003 жылғы 20 маусымда қабылданған // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K030000442_#z192 (жүгінген күні 23.05.2023 ж.)

2. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттің кәсіпкерлік қызметке қатысуын шектеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 22 сәуірдегі № 308-V ҚРЗ Заңы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1500000308#z19 (жүгінген күні 23.05.2023 ж.)

3. «Медиация туралы» Казакстан Республикасының 2011 жылғы 28 қаңтардағы № 401-IV Заңы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1100000401 (жүгінген күні 23.05.2023 ж.)

4. Абдраимов Б.Ж. Проблемы совершенствования процессуальных форм реализации норм земельного права: Дис. д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2001. – 360 с.

5. Бектурганов А.С. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. – Алматы: Жеті-Жарғы, 1997. – 240 б.

6. Косанов Ж.Х. Право собственности, прав землепользования и иные права на землю. – Алматы: Данекер, 2000. – 248 с.

7. Хаджиев А. Проблемы теории земельного права Республики Казахстан в условиях становления и развития рыночных отношений: Дис. д-ра юрид. наук: 12.00.06. – Алматы, 2005. – 366 с.

8. Жумаксанов Е.Ш. Правовой режим земель несельскохозяйственного назначения в Республике Казахстан: Дис. канд. юрид. наук: 12.00.06. – ЕНУ имени Л.Н. Гумилева. – Алматы, 2008. – 169 с.

9. Малахова А.Л. Применение процедуры медиации при разрешении споров, вытекающих из земельных правоотношений // Сборник научных статей международной научно-практической конференции «Актуальные вопросы применения медиации в различных сферах» от 19-20 апреля 2018 года. – Ростов-на-Дону, 2018 – 102 с. // file:///C:/Users/User/Desktop/materialy_konf_19.04.2018-20.04.2018.pdf

10. Казакстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі, 2015 жылғы 31 қазанда қабылданған // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1500000377 (жүгінген күні 23.05.2023 ж.)