Сотталушының есі дұрыс еместігінің анықталуына байланысты қылмыстық істі қараудың ерекшеліктері (Павлодар облысының қылмыстық істер жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы Н.М. Каирбеков)

Сотталушының есі дұрыс еместігінің анықталуына байланысты қылмыстық істі қараудың ерекшеліктері

Павлодар облысының

қылмыстық істер жөніндегі

мамандандырылған ауданаралық

сотының төрағасы Н.М. Каирбеков

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары – бұл мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше түрі, есі дұрыс емес адамдардың әрекетінен әлеуметтік қорғаудың ерекше шарасы.

Сондай-ақ қоғамдық қауіпті іс-әрекеттер жасаған, алкоголизммен, нашақорлықпен немесе уытқұмарлықпен ауыратын адамдарға қатысты сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданады.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 91-бабында сот медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын келесі адамдарға тағайындауы мүмкін:

1) есі дұрыс емес күйде осы Кодекстің Ерекше бөлігінің баптарында көзделген іс-әрекеттерді жасаған;

2) қылмыстық құқық бұзушылық жасағаннан кейін психикасы жаза тағайындау немесе оны орындау мүмкін болмайтындай бұзылған;

3) қылмыстық құқық бұзушылық жасаған және есінің дұрыстығы жоққа шығарылмайтын психикасының бұзылуынан зардап шегетін;

4) қылмыстық құқық бұзушылық жасаған және психикаға белсенді әсер ететін заттарды тұтынуға байланысты психикалық, мінез-құлықтық бұзылушылықтарынан (ауруларынан) емделуге мұқтаж деп танылған;

5) кәмелетке толмағандарға жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылық жасаған он сегіз жастан асқан адамдарға тағайындауы мүмкін.

Оларды қылмыстық-құқықтық ықпал ету шаралары деп атаған жөн, өйткені олар қылмыстық заңда (ҚК-нің 509-524-баптары, 11-бөлімі) қарастырылған, ал құқықтық пайдалануы ҚР Жоғарғы Сотының 1999 жылдың 9 шілдедегі № 8 ««Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану жөніндегі сот тәжірибесі туралы» нормативтік қаулысымен түсіндіріледі.

ҚК-нің 93-бабында медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының мынадай түрлері белгіленген:

1) амбулаториялық мәжбүрлеп байқауды және психиатрда емдеуді;

2) жалпы үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеуді;

3) мамандандырылған үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеуді;

4) интенсивті байқайтын мамандандырылған үлгідегі психиатриялық стационарда мәжбүрлеп емдеуді;

5) химиялық кастрациялау түрінде мәжбүрлеп емдеуді және сексуалдық зорлық-зомбылыққа бейімділік пен сексуалдық артықшылық беруінің бұзылуын емдеуді тағайындауы мүмкін.

Бұл шараларды тек сот қолданады, өйткені олар азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мәжбүрлеп шектеумен байланысты.

1966 жылғы 16 желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 17-бабына сәйкес, ешкімнің жеке өміріне еркін немесе заңсыз араласуға болмайды.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы іс бойынша қорғаушы бұрын басқа себептермен іске қатыспаса, іс жүргізіп жатқан адамның есінің кемістігі немесе психикасының бұзылуы фактісі анықталған кезден бастап қорғаушының қатысуы міндетті.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы өзіне қатысты іс жүргізіліп жатқан адамның заңды өкілінің сотқа қатысуы міндетті.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істерді аудандық немесе оған теңестірілген соттың судьясы қарайды, ол үшін істі сотқа алғаннан кейін судья оны Қазақстан Республикасы Қылмыстық процестік кодексінде (бұдан әрі – ҚПК) көзделген тәртіппен сот отырысында қарау үшін тағайындайды.

Соттар адамның қылмыстық заңда көзделген қоғамға қауіпті әрекетті жасағанын анықтайтын немесе жоққа шығаратын дәлелдемелерді, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар басқа да маңызды мән-жайларды мұқият зерделеуге міндетті. Осы мақсатта сот отырысына жәбірленушілер мен куәлар шақырылып, олардан жауап алынуы, жазбаша дәлелдемелер оқылып зерттелуі, заттай дәлелдемелердің зерттелуі қажет. Адамның есі дұрыс еместігі, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану және мәжбүрлеу шарасының түрін айқындау туралы мәселе бойынша шешім қабылдау соттың құзыретіне жатады.

Сондықтан сарапшы психиатрлардың қорытындысы істің барлық материалдары мен бірге мұқият бағалауға жатады. Егер сот-психиатриялық сараптаманың қорытындысы оның қысқалығына, уәждемесінің болмауына байланысты немесе басқа себептерге байланысты толық сенімді болмаса немесе ол осы санаттағы істер бойынша нақтылануға жататын барлық мәселелерді көрсетпесе, соттар қосымша немесе қайталама сараптама тағайындауға міндетті.

Сот тергеуі прокурордың есі дұрыс емес деп танылған адамға медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану қажеттігі туралы уәждерді ұсынуынан басталуы тиіс. Бұл ретте прокурор ҚПК-нің 510-бабында көрсетілген мән-жайларды растайтын, сондай-ақ науқастың өзіне немесе басқаларға қауіптілігі туралы айғақ беретін іс бойынша бар дәлелдемелерді келтіруге, ал дәлелденген жағдайда, іс жүргізуді ҚК 87-бабында көзделген медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларының бірін қолдану туралы ұсынуға міндетті.

Айыптаушы және қорғаушы тараптар іс бойынша іс жүргізудің заңдылығын, ҚПК-нің 510-бабында көрсетілген мән-жайларды дәлелдеуді тексеруге және белгіленген тәртіппен өткізілетін сот жарыссөзіне қатысуға міндетті.

Сот талқылауы барысында мынадай мәселелер зерттелуі және шешілуі қажет:

1) қылмыстық заңда көзделген әрекет болған ба;

2) іс-әрекетті өзі туралы іс қаралып жатқан адам жасадыма;

3) іс-әрекетті өзі туралы іс қаралып жатқан адам есі дұрыс емес жағдайда жасадыма;

4) бұл адам қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасағаннан кейін жазаны тағайындау немесе орындау мүмкін болмайтын психикалық ауытқушылықпен ауырды ма;

5) адамның сырқаттанған психикалық бұзылыстары оған немесе басқа адамдарға қауіп төндіреді ме немесе оларға өзге де елеулі зиян келтіру мүмкіндігі;

6) медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасы қолданылуға жатады ма және қайсысы.

Медициналық мекеменің түріне байланысты мәжбүрлеу шараларының өзі де ерекшеленеді, олар науқасқа оқшаулануды қажет ететініне (тиісті емдеу мекемесі жағдайында тұрақты, күшейтілген немесе қарқынды бақылау) немесе емдеудің сәттілігіне, керісінше, сараланады, оның жақын қоршаған ортамен тұрмыстық және әлеуметтік байланыстарын сақтауды көздейді.

Бұл саралаудың мақсаты науқасты емдеу, психикалық жағдайын жақсарту болып табылады, нәтижесінде ол өзіне және басқаларға қауіп төндірмейді.

Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары сот-психиатриялық немесе наркологиялық сараптаманың қорытындысы негізінде қолданылады. Соттың медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасының түрін таңдау критерийі науқастың өзіне немесе басқа адамдарға қауіптілігін, қоғамға қауіпті әрекеттерді қайта жасау мүмкіндігін анықтайтын психикалық жай-күйі болып табылады. Сол немесе өзге түрдегі медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын тағайындау кезінде сот тек медициналық көрсеткіштерді және адамның басқаларға және өзіне қауіптілігін ескереді. Қылмыстың сипаты мен ауырлығы ескерілмейді.

Қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті осы адамның есі дұрыс емес күйде жасағанын немесе бұл адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасағаннан кейін жаза тағайындау немесе орындау мүмкін болмайтын психикасының бұзылуымен ауырғаны дәлелденген деп таныса, сот ҚК-нің 16 және 75-баптарына сәйкес осы адамды қылмыстық жауаптылықтан немесе жазадан босату және оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын қолдану туралы қаулы шығарады.

Сот қаулысы КПК-нің 521-бабының талаптарына жауап беруі керек, онда ісі қаралып жатқан адамның жасаған әрекетінің сипаты, ол әрекет қылмыстық заңның қай нормасында көзделгенін, әрекетті осы адамның жасағанын растайтын дәлелдер баяндалуы керек. Сонымен бірге, қаулыда адамның психикасы бұзылумен ауыратынының нақты дәлелдері көрсетіліп, бұл орайда адам әрекетті есі кіресілі-шығасылы кезде жасағаны жоқ әлде психикасы қылмыстық құқық бұзушылық жасағаннан кейін бұзылғаны міндетті түрде көрсетілуі керек.

Мәжбүрлеп емдеуді тағайындау кезінде сот оның мерзімін белгілемейді, өйткені ол көптеген жағдайларға байланысты (аурудың ауырлығы мен дәрежесі, оның ағымы, емдеу әдістері және т. б.). Сот тек мәжбүрлеу шарасының түрін ғана көрсетеді, бұл ретте емдеу жүргізілугетиісті орналасқан жері мен нақты психиатриялық стационарды анықтау денсаулық сақтау органдарының құзыретіне жатады.

Егер адам психикалық жай-күйіне байланысты қауіп төндірмесе, сот істі қысқарту және медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолданбау туралы қаулы шығарады.

Ақыл-есі дұрыс емес жағдайда қоғамға қауіпті іс-әрекет жасаған адамды қылмыстық жауапкершілікке тарту және жаза тағайындау дұрыс емес, өйткені мұндай жағдайларда жаза қолдану әлеуметтік әділеттілікке жету, сотталған адамды түзеу және құқықбұзушылықтың алдын алу сияқты маңызды мақсаттарға қол жеткізе алмайды.