| ||||||||||||||||||||
|
|
|
Қазақстандағы балалардың құқықтарын қорғаудың
Т.Е. Мушанов Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың Құқықтық және ұйымдастыру-талдау жұмысы бөлімінің бас инспекторы
Балалардың құқықтарын қорғау Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым бағыттарының бірі және мемлекеттің құқықтық, әлеуметтік және гуманитарлық даму деңгейінің негізгі индикаторы болып табылады. Бала құқықтарын қамтамасыз ету мемлекеттің халықаралық стандарттарды формальды түрде бекітіп қана қоймай, оларды ұлттық құқық қолдану практикасында тиімді жүзеге асыру қабілетін көрсетеді. Бала жасына, психологиялық және әлеуметтік ерекшеліктеріне байланысты халықтың осал санатына жатады, бұл объективті түрде құқықтық қорғауды күшейту және заңды мүдделерін қамтамасыз етудің арнайы тетіктерін енгізу қажеттілігін тудырады. Қазіргі жағдайда балалардың құқықтарын қорғаудың өзектілігі цифрландырудың, отбасыдағы келеңсіздіктің және кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылықтың ықпалымен айтарлықтай арта түсуде. Бұл факторлар бала құқықтарын қорғаудың дәстүрлі тәсілін қайта қарауды және тәуекелдерді ерте анықтауға, отбасыны қолдауға және құқық бұзушылықтардың алдын алуға басымдық беретін алдын алу, әлеуметтік бағдарланған модельге көшуді негіздеуді талап етеді. Балалардың құқықтарын қорғау жүйесінің әдіснамалық және нормативтік негізі БҰҰ-ның 1989 жылғы Бала құқықтары туралы конвенциясы болып табылады (Қазақстан Республикасы 1994 ж. ратификациялады).[1] Конвенция балалардың құқықтарын қорғаудың әмбебап стандарттарын бекітеді және кемсітпеу, баланың ең жақсы мүдделері, өмір сүру және даму құқығы, сондай-ақ баланың пікірін құрметтеу қағидаттарына негізделген ұлттық құқықтық саясат үшін міндетті бағдарларды қалыптастырады. Бұл қағидаттарды Конвенцияға қатысушы мемлекеттер декларативтік ережелер ретінде емес, балаларды қорғау саласындағы заңнаманың, басқарушылық шешімдердің және құқық қолдану практикасының тиімділігін бағалаудың әмбебап өлшемшарттары ретінде қарастыруы тиіс. Бұл тұрғыда кәмелетке толмағандарға қатысты сот, әкімшілік және басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде міндетті түрде қолданылуға жататын баланың мүддесі қағидаты ерекше маңызға ие. Мұндай тәсіл формальды сақтау шеңберінен шығып, баланың нақты қажеттіліктері мен мүдделеріне бағдарланған құқықтардың мазмұнды жүзеге асырылуына көшуге мүмкіндік береді. Конвенциямен қатар оған Факультативтік хаттамалар, сондай-ақ адам құқықтары саласындағы басқа да халықаралық шарттар маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің бала құқықтары саласындағы халықаралық міндеттемелері бұзушылықтарға жол бермеу міндеттемесін ғана емес, сонымен қатар қорғаудың, бұзылған құқықтарды қалпына келтірудің және сот төрелігіне қол жеткізуді қамтамасыз етудің тиімді тетіктерін құру міндеттемесін де қамтиды. Осыған байланысты балалардың құқықтарын қорғау динамикалық әлеуметтік-құқықтық институт ретінде қарастырылады, сондай-ақ оның жұмыс істеуі нормативтік және институционалдық элементтердің үйлесімділігіне байланысты болады. Халықаралық стандарттарды Қазақстан Республикасының ұлттық құқығына имплементациялау ең алдымен балалық шақты, отбасыны, ана мен әкені қорғаудың басымдығын бекітетін конституциялық ережелерде көрініс тапты. Қазақстан Республикасының Конституциясы салалық заңнаманы дамытудың құндылық және құқықтық негізін қалыптастырады және кәмелетке толмағандарға қатысты мемлекеттік саясаттың гуманистік бағытын айқындайды.[2] Оның негізінде арнайы нормативтік құқықтық актілер жүйесі құрылды, оның ішінде ең маңыздысы - «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.[3] Аталған Заң баланың негізгі құқықтарының мазмұнын және оларды іске асыру тетіктерін, оның ішінде өмір сүру және даму, білім алу, денсаулығын сақтау, зорлық-зомбылық пен қатыгездіктің барлық түрлерінен қорғалу, қоғамдық өмірге қатысу және өз пікірін білдіру құқықтарын нақтылайды. Сонымен қатар, заңнаманы талдау құқық қолдану және ведомствоаралық өзара іс-қимыл рәсімдеріне баланың ең жақсы мүдделері қағидатын неғұрлым нақты енгізу арқылы құқықтық нормалардың практикалық бағыттылығын күшейту қажеттілігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасында балалардың құқықтарын қорғау жүйесі ведомствоаралық сипатта болады және білім беру, әлеуметтік қорғау және денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік органдардың, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының, кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиялардың, Бала құқықтары жөніндегі уәкіл институтының, сондай-ақ үкіметтік емес және қоғамдық ұйымдардың қызметін қамтиды. Бұл ретте, осы жүйенің тиімділігі тартылған субъектілердің санымен ғана емес, олардың іс-әрекеттерін үйлестіру деңгейімен, араласуды бағалаудың бірыңғай стандарттарының және ақпарат алмасудың тұрақты тетіктерінің болуымен анықталады. Бұл жүйеде балалар құқықтарының сақталуына мониторингті жүзеге асыратын, кәмелетке толмағандардың және олардың заңды өкілдерінің өтініштерін қарайтын, мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасайтын және құқық қорғау практикасын дамытуға ықпал ететін Бала құқықтары жөніндегі уәкіл ерекше рөл атқарады. Аталған институттың қызметі мемлекеттік құрылымдардың ашықтығы мен есептілігін арттыруға, сондай-ақ бала құқықтарын қорғау саласындағы құқықтық мәдениетті қалыптастыруға ықпал етеді. [4] Бала құқықтарын іске асыруға тікелей әсер ететін және дәстүрлі құқықтық тетіктерді бейімдеуді талап ететін цифрлық ортамен, әлеуметтік теңсіздікпен және отбасылық қатынастардың өзгеруімен байланысты қазіргі заманғы сын-қатерлерді талдау ерекше назар аударуды талап етеді. Аталған факторларды құқықтық талдауға енгізу балалардың құқықтарын қорғау туралы ғылыми түсінікті кеңейтуге және оны қоғамдық процестердің өзгеруіне жауап беретін кешенді жүйе ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Осылайша, Қазақстан Республикасында балалардың құқықтарын қорғау көп деңгейлі құқықтық және әлеуметтік жүйе болып табылады, оның тиімділігі халықаралық стандарттардың интеграциялану дәрежесіне, ұлттық заңнаманың сапасына және институционалдық тетіктердің үйлесімділігіне байланысты. Дамыған нормативтік базаның болуына қарамастан, бекітілген кепілдіктерді іс жүзінде жүзеге асыру мәселесі негізгі болып қала береді. Шешім қабылдаудың әмбебап өлшемшарты ретінде баланың мүддесі қағидатына бағдарлану, алдын алу шараларын дамыту және ведомствоаралық өзара іс-қимылды нығайту Қазақстан Республикасында бала құқықтарын қорғау жүйесін одан әрі жетілдірудің теориялық-әдіснамалық негізін қалыптастырады. Қорытындылай келе, Қазақстан Республикасы балалардың құқықтарын қорғау саласында құқықтық базаны қалыптастырып, оны сапалы тереңдету және практикалық оңтайландыру бағытты жалғастыруда. Заңнаманы және құқық қолдану практикасын одан әрі жетілдіру нормативтік массивтерді формальды түрде кеңейтуге емес, қорғау тетіктерінің нақты тиімділігін арттыруға бағытталған, бұл қазіргі заманғы халықаралық тәсілдерге және тұрақты дамудың стратегиялық мақсаттарына сәйкес келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. «Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы // Қол жеткізу режимі: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/B940001400_; 2. 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Конституциясы // Қол жеткізу режимі: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_; 3. «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» 2002 жылғы 8 тамыздағы Қазақстан Республикасының Заңы // Қол жеткізу режимі: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z020000345_; 4. «Қазақстан Республикасында Бала құқықтары жөніндегі уәкіл институтын құру туралы» 2016 жылғы 10 ақпандағы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы // Қол жеткізу режимі: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/U1600000192.
Доступ к документам и консультации
от ведущих специалистов |