Ағылшын құқығына қысқаша шолу ( Назханов Тайыр Күзекұлы, Республикалық адвокаттар алқасы адвокаттардың кәсіби құқықтарын қорғау жөніндегі Комиссия Төрағасы, адвокат, «Назханов және Серіктестер» адвокаттық кеңсесінің басқарушы Серіктесі, LLM)

Ағылшын құқығына қысқаша шолу

 Назханов Тайыр Күзекұлы,

Республикалық адвокаттар алқасы

адвокаттардың кәсіби құқықтарын

 қорғау жөніндегі Комиссия Төрағасы,

адвокат, «Назханов және Серіктестер»

адвокаттық кеңсесінің басқарушы Серіктесі, LLM

Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан сияқты посткеңестік елдердің аумағына кеңестік құқық енгізілді. Қазіргі уақытта заң жүйесі кеңестік мұрадан бас тартуды көздейтін қайта құрудан өтуде. Қазақтар өздерінің құқықтық тұлғасын және әлемдік құқықтық жүйеге ену жолдарын белсенді түрде іздестіруде. Ағылшын құқығы - құқықтық білім алудың маңызды көздерінің бірі.

Ағылшын құқығы -өкінішке орай, соңғы уақытқа дейін біздің заңгерлерге белгісіз және қол жетімсіз мұхит болып қала берді. Бірақ бірте-бірте жағдай өзгеруде. Бақытымызға орай, шекаралар ашық және көптеген отандастарымыз шетелге шығып, керемет заңгерлік білім ала алды, оның ішінде Ұлыбританияда.

Біз өмір сүріп жатқан қазіргі әлемде үш негізгі құқық жүйесі бар: континенттік, мұсылмандық және англо-саксондық. Бұл жүйелер бұрынғыдай бірін-бірі толықтырады.

КСРО келгеніне байланысты жоғалтып алған қазақ құқығының қайнар көздері прецедентке, шариғатқа, әдет-ғұрыпқа негізделген. Әлеуметтік-экономикалық жағдай өзгерген соң, қазір бұл институтты толық қалпына келтіре алмайтынымыз анық. Дегенмен, тарихи мұраға келетін болсақ, біз ағылшын құқығын білумен қатар, өз құқығымызды да түсінуіміз қажет.

Ағылшын құқығында сенімгерлік құқығының тамыры крест жорықтарынан, адамдар өз тауарларын кедейлер арасында тарату үшін діни қызметкерлерге сеніп тапсырған кезден басталады. Бұл ислам құқығының теориясын еске түсіреді, мұнда вакф - тауарды бөлудегі сенімділік. Қазіргі сенімгерлік құқығынла құрылтайшы мүлікті белгілі бір мерзімде бенефициарға береді, ал сенімгерлік басқарушы ресми меншік иесі болады.

Қазақтар үшін осыған ұқсас ұғым аманат деп аталады. Әлемдегі көптеген банктер ақша мен мүлікті сенімгерлік басқаруға қабылдайды, мұнда банк меншік иесі ретінде әрекет етеді және бенефициарлар көрінбейді.

Ағылшын құқығының меншікті құқығы соттың сенімгерлік мүддесі үшін келісім-шарт талаптарын өзгерте алатынын білдіреді. Соттар, тіпті егер бұл өсиет немесе басқа құжаттарды өзгертуді талап етсе де, әділеттілік мүддесінде әрекет етеді. Барлық тараптардың мүдделерін қамтамасыз ету үшін заң мен әділет бірлесіп жұмыс істейді. Қазақ заңын еске алсақ, дауды әділ, бейтарап шешетін билермен теңеуге болады.

Неліктен мен ағылшын құқығын оқып жүргенде біздің заңға қайта оралуға қызығушылық таныттым? Өйткені, қарама-қайшы болса да, ағылшын құқығы мен қазақ құқығы (бізде бұрын болған) өте ұқсас. Неліктен? Өйткені континенттік құқық негізінде құрылған қазіргі қазақ құқығы бізге Ресей құқығы арқылы келді, ол өз кезегінде неміс құқығына негізделген. Сонымен, біздің қазіргі заңымыз Ресей заңының көшірмесі, ол өз кезегінде неміс құқығының көшірмесі болып табылады.

Ал қазақ және ағылшын құқығы екі көшпелілердің құқықтық жүйесі. Британдықтар да теңіз көшпелілері болды, олар бүкіл әлемді жаулап алған держава және егер оларда континенттік заң болса, мұны істей алмас еді. Неліктен? Өйткені континенттік құқық - қалалар заңы. Ол бастапқыда шектелген қалаларда дамыды және тым баяу өзгерді.

Ағылшын құқығы да қазақ құқығы сияқты белгілі бір елді мекеннің нақты жағдайына бейімделген динамикалық сипатқа ие және ол өзінің нақты функцияларын, соның ішінде үгіт-насихат және биліктің беделін арттыруды орындайды.

Ағылшын құқығы туралы айтатын болсақ, ол 1206 жылы Вильгельм жаулап алушы Англияны жаулап алуға келгенде пайда болды. Бұл қарама-қайшы бірақ, қазіргі Ұлыбританияның аумағына бөтен адамдар келіп, осы елді жаулап алып, ол күшейе түсті. Енді 19 ғасырдың ортасына дейін ұрпақтары хан болған Шыңғыс ханды еске түсіріңізші? Қазақтың ұлы билері шешім шығарарда прецеденттерге жүгінген, тіпті Майқа бидің кезіндегі прецеденттерді де қолданған. Майқа бидің кім екенін білесіз бе? Бұл Шыңғыс ханның кеңесшісі. Ол Яссы жүйесінің авторларының бірі.

Осылайша, географиялық және мәдени алшақтығына қарамастан, қазақ және ағылшын құқығының арасындағы параллельді көруге болады. Екі құқықтың да өзгерістерге бейімделу қабілеті бар және олардың қоғамының дамуына айтарлықтай әсер етті.

Ағылшын құқығының дамуындағы маңызды оқиға Magna Carta болды. Бұл ағылшын құқығының негізгі іргетастарының бірі. Magna Carta патша мен барондар арасындағы келісім ретінде қол қойылды, олар патшаны осы шартқа келісуге мәжбүр етті. Оған сәйкес, патша заңнан жоғары бола алмайды. Яғни, ешкім заңнан жоғары тұра алмайды және оның алдында бәрі тең.

Бұл ағылшын заң жүйесінде бүгінгі күнге дейін жүзеге асырылған және жүзеге асырылып жатқан көрнекті идея. Осылайша, АҚШ, Ұлыбритания, Жаңа Зеландия, Австралия сияқты әлемнің ең дамыған елдері бұл құқықтық жүйені қолданады. Барлығы 52 ел ағылшын құқығын белгілі бір түрде пайдаланады.

Біз, қазақтар да бұл жүйеге, мысалы, Лондон қаржы орталығының өзіндік көшірмесі болып табылатын АХҚО (Астана халықаралық қаржы орталығы) арқылы қосылып жатырмыз. АХҚО-да қаржы орталығы бар, осы орталықты реттейтін комитет, сот және арбитраж - бәрі де Лондондағыдай. Әрине, ауқымы әртүрлі, бірақ ағылшын құқығын Қазақстанға енгізу идеясының өзі оң құбылыс екені сөзсіз.

Неліктен маңызды? Өйткені осылайша біз Астана қаржы орталығының мысалында заң мен әділеттің қалай жұмыс істейтінін, коммерциялық даулардағы тараптардың теңдігі қандай екенін, оларды қалай шешу керектігін және т.б. көре аламыз.

Арбитраж туралы айтпас бұрын, Нью-Йорк конвенциясын [3] еске сала кетейін, оған сәйкес барлық қол қойған елдер өз аумағында төрелік шешім қабылдайды. Әлемдегі мемлекеттердің басым көпшілігі дерлік осы Нью-Йорк конвенциясына, соның ішінде Қазақстан да қол қойды.

Мұның мәні неде? Қазақстанда белгілі бір сот шешімі шығарылса, екіжақты келісімдер болмаса, оның басқа елде орындалатынына кепілдік жоқ. Бірақ арбитраждық шешім болса, ол әлемнің кез келген елінде дерлік орындалатын болады. Сіз бұл арбитраждық шешімді жергілікті сотқа бере аласыз, ол оны ұлттық заңнамаға сәйкес бекітеді және ол орындалатын болады.

Барлығы біле бермейді, бірақ Лондон арбитражында Қазақстан ең көп даулы сомалары бар елдердің көшбасшыларының бірі болып табылады. Өйткені ол жақта көптеген қазақ кәсіпкерлері қудаланады. Оның себебі көбінесе біздің саудагерлер Лондон арбитражының тармағын таңдаған кезде ағылшын құқығын қолдану біздің соттар шешімі секілді емес екендігі туралы ойланбайды. Ал кейін шетелдік контрагенттерді «алдаған» кезде бәрі жақсы болады деп есептейді. Бірақ бәрі жақсы болмайды, және оларда «заңды туризм» деп аталатын процесс басталады. Оларды сол жерге шақырып, заңның қалай жұмыс істейтінін көрсетеді және олар өздеріне қарсы сотта жеңіледі. Содан кейін бұл шешім тек Қазақстанда ғана емес, басқа елдерде де жүзеге асырыла бастайды, сол себепті, қазір біздің отандастарымыздың көбісі төлқұжаттарын ауыстырғандықтан, шетелде активтері мен мүдделері бар.

Олардың меншігі Қазақстанда емес, әртүрлі юрисдикцияларда орналасқан, олар «tracing» сияқты заңды мүмкіндіктің арқасында тезірек табылады. Сіз бұл не екенін білесіз бе? Бұл мүлікті іздеу. Бұл мүлікті табуға мүмкіндік беретін механизм немесе жоба. Тіпті осыдан ақша табатын арнайы заңгерлер де бар. Олар ақшаны қалай табуға болатынын, қайда және қандай активтер бар екенін т.б. айналысады. Және әрине, олар мүлікті табады.

Қазақстанға келетін болсақ, біздің монополист компания ағылшын контрагентін алдап кеткен бір жағдай болды. Ағылшын контрагенті оған қарсы істі жеңді және сомасы өте үлкен болды. Бірақ негізгі акционер бірінші президенттің отбасына жақын болғандықтан, клиент, өкінішке орай, бұл шешімді орындай алмады. Бірақ бұл компания Еуропалық Одақ аумағына белгілі бір минералдық ресурстарды экспорттаушы болған және шетелге жіберілген минералды ресурстары бар барлық пойыздар бірден тұтқындалып отырды. Осылайша олар мал-мүлкінен, активтерінен айырылды.

Кейде шетелде қудаланып жатқан кәсіпкерлеріміз де бізге жүгінеді. Сонымен, отандасымызға қатысты 14 қылмыстық іс қозғалған оқиға болды: жартысы Қазақстанда, жартысы Ұлыбританияда. Ол Қазақстанда шекарадан шықпау туралы қолхат негізінде елде болды және сол уақытта ол ағылшын Жоғарғы сотынан шақырту алды. Бір жарым жыл бойы клиент осындай қиын жағдайға тап болып, бірақ дұрыс таңдалған қорғаныс тактикасы мен клиенттің жеке қасиеттерінің арқасында оның ісі сәтті аяқталды.

Адвокаттық қызметті ұйымдастыруға қатысты. Әлемдегі заңды нарық туралы айтатын болсақ және оны бүтін бөлшекпен салыстыратын болсақ, онда бұл «бөлшектің» шамамен 40% американдық заң фирмалары алады. Олардан кейін Ұлыбританияның заң фирмалары, олардың жылдық айналымы 27 миллиард фунт стерлингті құрайды. Қалада сіз 50 қабаттан құралған заң фирмаларын таба аласыз, оның ішінде бүкіл әлем бойынша филиалдар мен ондаған мың қызметкерлер бар.

Ұлыбританияда танымал заңгер болу үшін сізге қатаң тексеруден өту керек. Адвокаттық тәжірибеден өту үшін құқықтың барлық салаларынан теориялық және практикалық емтихандарды тапсырып, заңгерлік ұйымға мүше болу қажет.

Ұлыбританияда адвокаттар үшін қатаң тәртіп бар. Мысалы, адвокат ішімдік ішіп төбелескен жағдайда, оқиға жұмыс уақытынан тыс уақытта болса да лицензиясынан айырылуы мүмкін. Сондай-ақ қаржылық міндеттемелер туралы есте сақтау маңызды: егер сіз біреу үшін төлеуге уәде берсеңіз, сізде мұны істеуге міндеттісіз. Сондықтан заңгер сөзінің құндылығы жоғары және қоғамда үлкен сенімге ие.

Ағылшын құқығын зерттеу, мысалы, Legal Jurisprudence және мемлекет пен құқықтың классикалық теориялары заңгерлер үшін маңызды сала болып табылады. Мұндай іргелі білім құқықтық жүйенің табиғатын және оның қоғамға әсерін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Legal Jurisprudence бойынша кітаптарды қазақ тіліне аудару студенттер мен мамандардың осы құнды ақпаратты ана тілінде алуға мүмкіндік береді, бұл өз кезегінде материалды тереңірек түсінуге ықпал етеді.

Заңгерлердің біліктілігін арттыруға және халықаралық тәжірибені үйренуге ұмтылуы өте маңызды, өйткені бұл олардың білімі мен біліктілігін арттырады. Ағылшын құқығын түсіну және Локк, Харт, Дворкин және басқалар сияқты авторлардың еңбектерін зерттеу заң ғылымын және оның мүмкіндіктерін кеңірек қарастыруға көмектеседі.

Сонымен қатар, дамыған елдерде қолданылатын сот шешімдері мен тәжірибесін талдау - сот төрелігіне деген көзқарастардың сан алуандығын көруге және соттардың жұмысы туралы қорытынды жасауға көмектеседі. Әрбір жаңа білім мен енгізілген өзгерістерді түсіну құқық саласындағы кәсіби маман ретінде дамудың жаңа көкжиектерін ашады.

Legal Jurisprudence және басқа да құқықтық теорияларды оқу студенттер мен заңгерлерге ғана емес, сонымен қатар заң саласының барлық қатысушыларына осы ғылымның тереңдігі мен сұлулығын айқындауға және оларды жаңа шешімдер табуға және заң тәжірибесін жетілдіруге шабыттандырады.

Біздің азаматтар өз адвокаттарымызды сирек жалдайды. Олар әдетте британдық заңгерлермен байланысуды жөн көреді, оларды біліктірек деп санайды. Британдық заңгерлердің деңгейі өте жоғары және бұл салаға түсу өте қиын, бірақ мүмкін.

Келісім-шарттар көбінесе ағылшын құқығы бойынша жасалуға тырысады және келісім-шарт 200-300 бет болуы мүмкін. Біздің Азаматтық кодекстен айырмашылығы, ағылшын құқығында көп нәрсені сот тәжірибесі қалыптастырады. Мысалы, келісімдер жазбай-ақ жасалуы мүмкін: егер мен тоннасына 500 фунттан 300 тонна зығыр сатып алуды ұсынсам, ал екінші тарап келіссе, онда келісімшарт жасалған болып саналады.

Ұлыбританияның судьялары заңды қалыптастыратын жолдастар екенін есте ұстаған жөн. Біздің елде судьялар заңды жазбайды. Олар оны түсіндіреді және қолданады. Ұлыбританияда судьялар заңды жазады, олардың актілері жарғылармен бірге заңның қайнар көзі болып табылады (Парламент актілері). Неліктен «заң» емес, статут? Өйткені бұлардың айырмашылығы бар. Заң және сот шешімдері де құқықты құрайды, бұл прецедент болып табылады. Статут - бұл парламент қабылдайтын акт және заңның қайнар көзі. Бұл заңды Парламенттің өзінен басқа ешкім өзгерте алмайды. Яғни, егер бізде 30 Азаматтық іс жүргізу кодексі болса, сіз заңды актіні даулай аласыз, бірақ Англияда бұл мүмкін емес. Статутты жасаудағы идея дұрыс деген болжам бар. Бірақ сот белгілі бір заңның адам құқығын бұзатыны туралы ұйғарым шығара алады. Бұл Парламенттің назарына ұсынылды. Бірақ заң шығарушы биліктің егемендігі сонша, ол сот шешімін назарға алып, онымен келіссе, тиісті түзетулер енгізеді. Егер ол келіспесе, ол өз үлесін қоспайды және оны ешкім мәжбүрлей алмайды.

Құқықтың тағы бір қайнар көзі - адам құқығын қорғау. Біртүрлі болып көрінгенмен, ол бекітілген. Жарғы мен прецеденттен басқа құқықтың қайнар көзі адам құқықтарын қорғау болып табылады. Біз қазір ылғи заң үстемдігі туралы айтамыз. Мемлекет осы қағиданы ұстануы керек. Заң үстемдігі - бұл Magna Carta-да мың жыл бұрын болған нәрсе. Барондар патшаға қарсы шығып, оны оның да заңға бағыну керектігін мойындауға мәжбүрледі. Ол теңдердің арасында тең. Бұл заңның үстемдігі.

Заң үстемдігі дегеніміз не? Құқықтық мемлекет - бұл адам құқықтары қорғалатын, ал мемлекеттік органдары адам құқықтарын қорғау үшін жұмыс жасайды. Олар осыған негізделіп, премьер-министрдің де, қарапайым азаматтың да құқықтарын бірдей қорғауға қызмет етіп, жұмыс атқарады.

Мысал ретінде мен сізге Марокко тумасынан шыққан екі әйелдің Судан және Ливия елшіліктерінде болған нақты жағдайын айтайын. Біреуі жүкті болып қалғандықтан, екіншісі баласын күтуге уақыт қажет болғандықтан жұмыстан шығарылды. Бұл ағылшын құқығы бойынша кемсітушілік болып табылады. Жынысына, дініне және т.б. белгілері бойынша дискриминация болмауы керек.

Ал бұл әйелдер сотқа барып: «Осы елшілік қызметкерлерімен айналысуыңызды сұраймыз, олар бізді кемсітіп жатыр», - деп шағымданды. Дүние жүзіндегі елшілік қызметкерлерінің иммунитеті бар екендігі туралы мәселе туындады. Олар қылмыстық немесе басқа жауапкершілікке тартылмайды. Бірақ бұл жағдайда сот: «Жарайды, сізде иммунитет бар, біз оны құрметтейміз, бірақ адам құқықтарын қорғау бар және бұл принцип сіздің иммунитетіңізден жоғары, сондықтан біз сізді жауапқа тартамыз» деді. Және олар бұл істі қарап, оның кемсітушілік екенін мойындап, кемсітушілікті жоюға міндеттеді. Rule of Law әрекетте осылай көрінеді.

Британдықтар - ерекше тәуелсіз халық және мұны халықаралық шартты қолданудан көруге болады. Қазақстанда халықаралық шарт басым. Яғни, Қазақстан қандай да бір халықаралық шартқа қол қоятын болса, ол қазақ заңынан жоғары тұрады. Англияда бұлай емес. Олар: иә, біз қол қойған кейбір конвенцияны құрметтейміз. Бірақ біздің заңдарымыз жоғары, біз оларға бағынамыз және бұл конвенцияны ескереміз. Ұзақ уақыт бойы олар тіпті Адам құқықтарын қорғау туралы конвенцияны толықтай қолдана алмады. Осы құқықтық қайшылықты жою үшін олар 1998 жылы «Адам құқықтары туралы заң» деп аталатын статут шығарды. Бұл іс жүзінде мазмұны бойынша конвенциямен бірдей, бірақ оны қазір ағылшын парламенті қабылдады.

Ағылшын құқығының тағы бір қайнар көзі - Еуропа құқығы. 1973 жылы Ұлыбритания ЕО-ға қосылды, халықтың 67% қосылуды қолдап дауыс берді. Брекситке қарамастан, еуропалық құқық Біріккен Корольдік аумағына да, ол шығудан кейін қабылданған ағылшын заңдарына қайшы келмейтін дәрежеде қолданылады.

Жақында Ұлыбританияның премьер-министріне бұрынғы адвокат тағайындалды. Бұл - бұл елдегі адвокатураның, сәйкесінше құқықтық мәдениеттің жоғары екенін көрсететін көрсеткіш. Бұл өз кезегінде халықтың әл-ауқатының деңгейіне және әрбір адамның құқықтарының қамтамасыз етілуіне әсер етеді. Қазақстан үшін заң ғылымын үздіктерден үйренетін кез жетті. Ал қазіргі әлемдегі ең жақсы заңгерлер - ағылшын заңгерлері. Ал егер елімізде ағылшын құқығын білетіндер көбейсе, бұл біздің заңдар мен құқық қолдану тәжірибесінің өзгеруіне әсер ететіні сөзсіз.