Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 11-тарауының 78, 79-баптарына түсініктеме (Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институты конституциялық, әкімшілік заңнама және мемлекеттік басқару бөлімінің басшысы, з.ғ. к. Б.Қ. Нұрғазинов)

Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 11-тарауының 78, 79-баптарына түсініктеме

Қазақстан Республикасы Заңнама және

құқықтық ақпарат институты конституциялық,

әкімшілік заңнама және мемлекеттік

басқару бөлімінің басшысы, з.ғ. к.

Б.Қ. Нұрғазинов

78 бап. Әкімшілік актілердің нысандары

1. Әкімшілік акт, егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, жазбаша (қағаз және (немесе) электрондық) нысанда қабылданады.

2. Әкімшілік акт, егер әкімшілік рәсім өтініш негізінде қозғалса, жазбаша (қағаз және (немесе) электрондық) нысанда ғана қабылданады.

3. Әкімшілік акт ауызша немесе өзге де нысанда қабылдануы мүмкін, егер:

1) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау талап етілсе;

2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де жағдайларда.

4. Ауызша немесе өзге нысанда қабылданған әкімшілік акт әкімшілік рәсімге қатысушының өтінішхаты бойынша осындай өтінішхат мәлімделген күннен бастап бір жұмыс күні ішінде жазбаша (қағаз және (немесе) электрондық) нысанда ресімделуге тиіс.

Кіріспе

Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің (бұдан әрі – ӘРПК) 78-бабы әкімшілік актіні қабылдау нысанын айқындайды. ҚР ӘРПК-нің 78-бабының 2-тармағында әкімшілік акт, егер әкімшілік рәсім өтініш негізінде қозғалған болса, тек жазбаша (қағаз және (немесе) электрондық) нысанда ғана қабылданатыны нақтыланады.

Сонымен қатар, ҚР ӘРПК-нің 78-бабының 3-тармағына сәйкес әкімшілік акт ауызша немесе өзге де нысанда қабылдануы мүмкін, егер:

1) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау талап етілсе;

2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де жағдайларда^[1].

ҚР ӘРПК-нің 78-бабының 4-тармағын негізге ала отырып, ауызша немесе өзге нысанда қабылданған әкімшілік акт әкімшілік рәсімге қатысушының өтінішхаты бойынша жазбаша (қағаз және (немесе) электрондық) нысанда осындай өтінішхат мәлімделген күннен бастап бір жұмыс күні ішінде ресімделуі тиіс.

Негізгі түсініктеме

ҚР ӘРПК-нің 4 - бабының бірінші бөлігінің 4) тармақшасына сәйкес, әкімшілік акт-әкімшілік орган, лауазымды тұлға жария-құқықтық қатынастарда қабылдайтын, Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген белгілі бір тұлғаның немесе жеке-дара айқындалған тұлғалар тобының құқықтары мен міндеттерін іске асыратын шешім^[2].

Мысалы, тұрғын үй немесе жер комиссиясының қорытындысы әкiмшiлiк акт болып табылмайды, өйткенi ол алдын ала сипатта болады, демек, егер әкiмшiлiк актiде түпкiлiктi әкiмшiлiк шешiмнiң мiндеттi белгiсi болмаса, онда ол әкімшілік акт ретінде танылуы мүмкiн емес.

Сонымен қатар, әкімшілік органның шешімін оның нысанына қарамастан, әкімшілік акт нысанында танудың міндетті шарты осы әкімшілік актіні өзіне қатысты қабылданған тұлға үшін құқықтық салдардың туындауына әкелуі мүмкін болады.

Мәселен, ӘРПК-нің 78-бабы үшінші бөлігінің 1) және 2) тармақшаларында заң әкімшілік актінің қандай «өзге нысанда» қабылдануы мүмкін екендігін нақтыламайды^[3].

Питер Квосттың пікірінше, әкімшілік актінің басқа нысандарда болу мүмкіндігі жоққа шығарылмайды. Мемлекеттік басқару субъектісі шешімінің нысаны емес, мазмұны шешуші болып табылады, яғни берілген актіні нақты не қалыптастыратыны немесе бекітететіні маңызды. Бұл бұл белгілі бір тұлға немесе жеке анықталған адамдар тобы үшін біржақты тәртіпте орындалуы міндетті болып табылатын құқық (міндет) және құқықтық қатынастарға қатысты толықтырулар болып табылады^[4].

Р.С. Мельниктің пікірінше, әкімшілік акт ауызша да, конклюденттік түрде де шығарылуы мүмкін. Мысалы, полицияның білікті қызметкерінің бейбіт сипатын жоғары тұрған жинақтаушы тоқтату туралы талап әкімшілік акт болып табылады. Сонымен қатар, әкімшілік акт үнсіз келісім түрінде де болуы мүмкін, яғни әкімшілік акт мемлекеттік әкімшілік субъектісінің жеке тұлғаның талабы бойынша шешім қабылдау рәсімін бастауға міндетті болған кезде әрекет етуден (әрекетсіздіктен) бас тарту жағдайы деп түсініледі^[5].

Қорытынды әрекеттер (латын тілінен concludo - қорытындылаймын, қорытынды жасаймын) адамның мінез-құлқы арқылы белгілі бір құқықтық қатынастарға түсуге (мысалы, мәміле жасасуға) ынталылығын көрсететін, бірақ ол нысанда емес әрекеттері, ауызша немесе жазбаша ерік білдіру, бірақ мұндай ниет туралы қорытынды жасауға болатын мінез-құлық арқылы (адам ауызша да, жазбаша түрде де ерік білдірмейді, ол туралы және оның ниеті туралы қорытынды тек оның әрекеттері)^[6]. Кейбір жағдайларда конклюдентті әрекет ретінде үнсіздік әрекет етуі мүмкін, ол қатаң сағынада әрекетсіздік болып табылады. Конклюдентті әрекеттерді жасау барлық туындайтын заңды салдармен шарт жасасумен тең.

Осылайша, басқа нысанда шығарылған әкімшілік актілерге белгілер, сигналдар (полицияның жол қозғалысын реттеу, бағдаршам сигналдары), акустикалық сигналдар (сирена), яғни нақты әрекеттер кіруі мүмкін, мысалы: жол қозғалысын реттеушінің ымдау тілі, жол белгілерінің талаптарын орындау және т. б.

Сонымен, Д.Н. Бахрах, Б.Ф. Россинский, Ю.Н. Старилов көлік пен жаяу жүргіншілердің қозғалысын реттейтін жол полициясы (жол полициясы) қызметкерінің қимылдарын нақты әкімшілік актілерге жатқызады^[7].

Мысалы, Қазақстанда жол полициясы қызметкерінің қимылы. Реттеушінің кез-келген сигналы билік өкілеттіктеріне ие лауазымды тұлғаның ерік-жігерінің ресми біржақты көрінісі деп санаймыз және оның орындалмауы көлік құралының жүргізушісі үшін заңды салдарға әкелетін қолданыстағы құқық нормаларына негізделген басқару қызметінің бір түрі болып табылады^[8]. Б.Қ. Нұрғазинов реттеушінің тыйым салатын қимылымен жүріп өту тәртіп бұзушыны ӘҚБтК-нің 599-бабында көзделген әкімшілік жауапкершілікке тартуға әкеп соқтыруы мүмкін, сондықтан реттеушінің сигналы әкімшілік актінің барлық белгілеріне жауап беретінін атап өтеді^[9].

«Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 3-тармағына сәйкес нормативтік құқықтық актінің мәтіні әдеби тіл нормалары, заң терминологиясы және заң техникасы сақтала отырып жазылғандықтан, ӘРПК-нің 78-бабының 3-тармағында заң шығарушы нақты емес және әртүрлі түсіндіруге жататын және пайдаланатын «немесе өзге нысандағы» сөз тіркесі белгілі бір мәселелер туғызады деп пайымдаймыз, оның ережелері барынша қысқа болуы керек, нақты мағынаны және әртүрлі түсіндірілуге жатпайтын мағынаны қамтуға тиіс^[10].

Бұдан басқа нысанда шығарылған әкімшілік актілер актілердің ең аз реттелген түрі болып табылады. Өкінішке орай, қолданыстағы құқықтық реттеу олқылықтарды қамтиды және актілерді шығарудың барлық мүмкін нысандарын ескермейді, сондықтан құқықтық қатынастардың субъектілері ретінде жеке тұлғалардың мүдделерін толық қорғауды қамтамасыз етпейді.

Осылайша, ӘРПК-нің 78-бабының 3-тармағын толықтыру қажет және мынадай редакцияда жазылсын:

«3. Әкімшілік акт ауызша немесе өзге де нысанда (конклюденттік нысанда) қабылдануы мүмкін, егер:

1) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау талап етілсе;

2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге жағдайларда.»

Шетелдік тәжірибе.

Германия Федеративтік Республикасының тәжірибесі

Алғаш рет әкімшілік акт ұғымы (фр. acte administratif) Француз Заңында пайда болды және оны континенталды құқықтық отбасының барлық елдері қабылдады. Алайда, әкімшілік актінің қазіргі неміс түсінігі француз тіліне қарағанда ауқымы әлдеқайда тар^[11].

Мысалы, Отто Майер XIX ғасырдың аяғында әкімшілік актіні «тиісті болып табылатын бағыныштылар үшін нақты жағдайда белгілейтін әкімшілік үкім» деп анықтады^[12]. Бұл анықтама ұзақ уақыт бойы неміс ғылымы үшін классикалық болды.

Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейін Германияда әкімшілік актінің бірыңғай нормативтік тұжырымдамасы болған жоқ: оның орнына заң бұйрықтар, шешімдер, рұқсаттар, диспенсациялар және т.б. туралы айтты^[13]. Әкімшілік органдардың іс-әрекетін ортақ мәнге келтіру қажеттілігі ұлттық социализм дәуіріндегі мемлекеттік озбырлықты түсіну процесінде қабылданды.

1960 жылы 43-ші жыл сайынғы неміс заңгерлер конференциясы (нем. Der 43.Deutsche Juristen tag) әкімшілік құқықтың жалпы бөлігін кодтауды талап етті^[14].

Германиядағы әкімшілік акт мазмұны жағынан нақты болуы керек. Германияда әкімшілік акт жазбаша, электрондық, ауызша немесе өзге нысанда шығарылуы мүмкін. Заңды мүддесі болған кезде және мүдделі тұлға дереу сұрау салған жағдайда ауызша әкімшілік акт жазбаша немесе электрондық нысанда расталуға тиіс. Жазбаша немесе электрондық әкімшілік актіде оны қабылдаған әкімшілік органның атауы, қолы, әкімшілік орган басшысының, орынбасарының немесе өзге де уәкілетті адамның қолы (аты) болуға тиіс. Жазбаша немесе электрондық әкімшілік актіге шағым түрі, қай әкімшілік органға немесе сотқа шағым берілуге тиіс екені, әкімшілік органның немесе соттың орналасқан жері және шағым беру мерзімі қоса алғанда, шағым бойынша түсіндірмелер қоса берілуге тиіс.

Германиядағы әкімшілік актінің белгілері

Неміс әкімшілік құқығындағы әкімшілік актінің нормативтік анықтамасынан алты белгі бөлінеді, олардың орындалуы (барлығы) әкімшілік актінің бар екендігін көрсетеді:

1. Әкімшілік актіні уәкілетті субъект ғана қабылдайды;

2. Әкімшілік акт-бұл мемлекеттік-билік сипатындағы шара;

3. Әкімшілік акт нақты жеке жағдайды реттеуге бағытталған;

4. Әкімшілік акт жеке сипатта болады;

5. Ол тікелей сыртқы әсерге ие^[15].

Германиядағы әкімшілік актінің нысаны

Әкімшілік акт нысанында белгіленген заңнамалық талаптардың формальды және ретке келтіруші функциялары ғана емес, сондай-ақ жария басқару органдарының қызметі жүзеге асырылуы мүмкін шекараны белгілейтін құқықтық мемлекеттің конституциялық қағидатының көрінісі болып табылады^[16].

Әкімшілік актінің айқындылығы мен нысаны Германияның 25.05.1976 жылғы «Әкімшілік рәсімдер туралы» Заңының (бұдан әрі-Заң) 37-бабымен реттелген^[17]. Заңның 37-бабының 2-тармағына сәйкес әкімшілік акт жазбаша, электрондық, ауызша немесе өзге де нысанда шығарылуы мүмкін. Жазбаша нысаны дәстүрлі болып саналады.

Жоғарыда баяндалғанды негізге ала отырып, мемлекеттік басқару органдары күнделікті қызметте қоғамдық қатынастарды реттеудің жазбаша нысандарын пайдаланады. Сонымен қатар, жазбаша нысан жеткілікті жоғары деңгейде құқықтық қауіпсіздік пен сенімділікті қамтамасыз етеді^[18].

Жазбаша және электрондық әкімшілік актілер үшін заңда айқындылыққа, нысанға (Заңның 37-бабының 3, 5-тармақтары), негізділікке (Заңның 39-бабы) және актіні адресатқа дейін жеткізу тәртібіне (41-баптың 2, 4-тармақтары) қойылатын арнайы талаптар көзделген. Заңның 41-бабы осы ұғымға анықтама бермей, әкімшілік актіні адресатқа жеткізу тәртібінің жекелеген аспектілерін реттейді. Әкімшілік актіні адресатқа жеткізу-бұл актіні шығарудың соңғы кезеңі, онда оның адресаты әкімшіліктің оған «әділ құқықтық салдар» ретінде не орнатқанын білуге мүмкіндік алады.^[19].

Айта кету керек, іс жүзінде әкімшілік актіні адресатқа жеткізу үшін әкімшілік саналы түрде және тікелей актінің адресаты үшін жағдай жасауы керек деген жалпы пікір қалыптасқан, ол актінің шығу фактісі туралы біліп, оның мазмұнымен таныса алады^[20]. Германияда Әкімшілік акт ол тағайындалған адамның назарына жеткізілуі тиіс. Нақтылауға жататын мәселе ретінде, ерік-жігер адресатқа оның әсер ету аймағына түскен кезде және адресат қалыпты, әдеттегі жағдайларда (жұмыс процесінің ерекшеліктері мен ережелерін ескере отырып) ерік-жігердің мазмұнымен танысуға мүмкіндік алған кезде келді деп саналады. Дәл осындай қағидаттар адресаттың электронды ерік-жігерін алу үшін қолданылады.

Германиядағы актінің жазбаша нысаны.

Германиядағы міндетті жазбаша нысан сақталмай шығарылған әкімшілік актілер маңызсыз болып табылады. Егер әкімшілік акт қағаз тасығыштағы деректерді электрондық тасығыштағы (CD-ROM, DVD, USB-флэш карта және т. б.) ақпаратқа жіберілетін болса, жазбаша нысан да сақталмаған болып есептеледі^[21].

Айта кету керек, Германияда Заңның 6-бабының 37-тармағына сәйкес барлық федералды мемлекеттік органдар үшін әкімшілік актілерді алушыларға оларға шағымдану тәртібін түсіндіру міндеті жүктелген (дау айтуға жататын актілерге қатысты). Бұл міндет әкімшілік органды еркін қалауы бойынша жазбаша (немесе электронды – бұл міндет ол үшін де жарамды) нысанды таңдағанына немесе оны заң шығарушы қарастырғанына қарамастан бар^[22]. Шағымдану тәртібі түсіндірмелерінде азамат/заңды тұлға шығарылған әкімшілік актіге қарсы қандай құқықтық қорғау құралын пайдалана алатындығы, қай органға (әкімшілік немесе сот) жүгіну қажет екендігі, осы орган қайда орналасқаны, сондай-ақ шағымдану мерзімі туралы ақпарат болуға тиіс^[23].

Жоғарыда баяндалғанды негізге ала отырып, Германиядағы әкімшілік актінің жазбаша нысаны уәкілетті органның «асығыс, негізсіз» шешімдері үшін белгілі бір кедергі функциясын, актінің адресатына қатысты қорғау функциясын және дәлелдеу функциясын орындайды деген тұжырым жасалады. Германиядағы әкімшілік актінің жазбаша нысаны ақпарат тасымалдаушыға жазбаша белгілерді енгізу арқылы әкімшілік актіні шығаруды және арнайы техникалық құралдардың көмегінсіз құжатты визуалды тексеру кезінде осы белгілерді оқу мүмкіндігін қамтиды.

Әкімшілік актінің нысаны бөлігінде жекелеген елдердің заңнамасын талдау ^[24]

Әкімшілік актінің нысаны туралы нормалар «Әкімшілік іс жүргізу туралы» Әзірбайжан Республикасы Заңының 57-бабында көзделеді. Онда, егер заңда өзге нысан көзделмесе не өзге нысанға жол берілмесе, әкімшілік акт жазбаша нысанда қолданылады деп көзделеді.

Актіні ауызша не өзге де оңайлатылған (өзге де түсінікті) нысанда қабылдау мемлекетке не қоғамдық мүдделерге зиян келтіруі мүмкін қауіпті болғызбауға не жоюға байланысты шұғыл жағдайларда ғана ұлттық заңнамада тікелей көзделген жағдайларда көзделеді. Заң осылайша қабылданған әкімшілік актілер 5 күн ішінде жазбаша түрде бекітілуге жататын жағдайларды белгілейді.

Мысалы, әкімшілік акт жолданған адамның не өзге де мүдделі тұлғаның құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделері шектелген кезде; әкімшілік акт жазбаша нысанда уәде етілген жағдайда немесе, егер бұл заңда тікелей көзделсе.

Сондай-ақ аталған заңда заңда көзделген жағдайларда әкімшілік акт жарық, дауыс сигналдары мен белгілері, бейнелері нысанында не өзге де нысандарда қабылдануы мүмкін деп белгіленеді.

Армения Республикасының «Әкімшілік қызмет және әкімшілік іс жүргізу негіздері туралы» Заңының 54 - бабы жалпы ережені белгілейді және әкімшілік акт-әдетте, шешім, бұйрық, бұйрық түрінде немесе заңда көзделген басқа нысанда жазбаша түрде қабылданады. Бұл ретте өтініш негізінде қозғалған әкімшілік іс жүргізу нәтижесінде жазбаша әкімшілік акт ғана қабылдануы мүмкін деп көзделеді.

Заң сонымен қатар әкімшілік актіні ауызша қабылдауға мүмкіндік береді. Ауызша әкімшілік акт одан әрі адресаттың ауызша немесе жазбаша талабы бойынша жазбаша ресімдеуге жатады. Мұндай жағдайлар заңмен қарастырылған немесе адресаттың осыған негізделген қызығушылығы бар.

Әзірбайжан Республикасының Заңында көрсетілгендей, Армения Республикасының Заңында әкімшілік акт жарық, дыбыс, бейнелі сигналдар және белгілер түрінде немесе заңда көзделген өзге нысанда да қабылдануы мүмкін деп заңдастырылған.

Грузияның жалпы әкімшілік кодексінің 51-бабында әкімшілік актінің нысандары белгіленген. Бұл бапта жеке әкімшілік-құқықтық акт жазбаша немесе ауызша түрде шығарылатынын анықтайды. Мүдделі тараптың талап етуі бойынша, сондай-ақ актімен адамның заңды құқықтары мен мүдделері шектелген жағдайда не заңда белгіленген өзге де жағдайларда әкімшілік-құқықтық акт 3 күн мерзімде жазбаша нысанда шығарылуға жатады.

Латвияның әкімшілік-процессуалдық заңы актінің нысанын 67 және 69-баптарында реттейді. Заңның 67-бабында әкімшілік акт жазбаша түрде шығарылады деп көзделген. Бұл бапта әкімшілік актінің құрамдас бөліктері де белгіленеді.

Аталған Заңның 69-бабы әкімшілік актіні ауызша түрде шығаруға жол береді. Бұл ретте шарттардың толық тізбесі белгіленеді:

1) Әкімшілік акт шығару шұғыл болып табылады және кез келген кідіріс мемлекеттік қауіпсіздікке, қоғамдық тәртіпке, қоршаған ортаға, адамның өміріне, денсаулығына немесе мүлкіне тікелей қатер төндіреді;

2) бұл қолданылатын нормативтік құқықтық актіде көзделген жағдайларда қолданылмайды;

3) жағдай объективті түрде елеусіз болып табылады;

4) әкімшілік актіні жазбаша нысанда шығару мүмкін емес немесе барабар емес болып табылған жағдайларда жол беріледі.

Әкімшілік актінің нысаны Эстония Республикасының «Әкімшілік іс жүргізу туралы» Заңының 55-бабында көзделген. Егер заңда немесе қаулыда өзгеше көзделмесе, әкімшілік актілер жазбаша нысанда шығарылады деп белгіленеді. Әкімшілік акт шұғыл өкімді қайтару үшін өзге нысанда шығарылуы мүмкін. Сондай-ақ, бұл үшін негізді мүддесі бар адамның өтінішхаты бойынша өзге нысанда шығарылған әкімшілік акт дереу жазбаша түрде ретроактивті түрде ресімделетіні көзделеді.

Қорытындылар:

1. «Құқықтық актілер туралы» 2016 жылғы 6 сәуірдегі № 480-V ҚРЗ Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 3-тармағына сәйкес ӘРПК-нің 78-бабының 3-тармағы мынадай редакцияда жазылсын: «3. Әкімшілік акт ауызша немесе өзге де нысанда (конклюденттік нысанда) қабылдануы мүмкін, егер:

1) азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, қоғамдық немесе мемлекеттік мүдделерді қорғау талап етілсе;

2) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге жағдайларда.»;

2. Сонымен бірге, электрондық нысанмен қатар Қазақстан Республикасында әкімшілік актілердің жазбаша нысанын неғұрлым жиі пайдалану қажет. Әкімшілік актілердің жазбаша нысаны неміс құқық қорғаушылары арасында ең көп таралған және қолайлы, өйткені ол көптеген жылдар бойы практикада қолданылған, заң шығарушы егжей – тегжейлі реттеген және жоғары дәлелді құндылыққа ие. Неміс заң шығарушысы жазбаша нысанды егжей-тегжейлі реттеді: мазмұнға қойылатын талаптар, актінің мазмұнына қойылатын талаптарды сақтамау салдары, сондай-ақ актінің күшіне енетін сәті. Автоматтандырылған әкімшілік акт те жазбаша деп танылады;

3. Қазақстан Республикасында әкімшілік актілердің электрондық нысаны кеңінен таралуда. Электрондық Әкімшілік акт белгілі бір форматта шығарылуға, оған «байлануға» және арнайы техникалық құралдарды пайдаланбай оқуға болмайды. Сонымен бірге, электрондық актілер электрондық цифрлық қолтаңбамен расталуға тиіс;

4. Мысалы, Германияда әкімшілік акт ол тағайындалған адамға, сондай-ақ басқа мүдделі тұлғаларға немесе тағайындалған уәкілетті тұлғаға белгілі болуы керек. Әкімшілік актіні адресатқа жеткізудің нақты мерзімдері белгіленуі тиіс. Осылайша, Германияда электрондық тәсілмен берілген Әкімшілік акт жөнелтілгеннен кейін үшінші күні адресаттың назарына жеткізілген болып есептеледі^[25]. Актіні адресатқа жеткізу сәті оның басталу сәтін анықтау үшін маңызды;

5. Айта кету керек, Германияда Заңның 6-бабының 37-тармағына сәйкес барлық федералды мемлекеттік органдар үшін әкімшілік актілерді алушыларға оларға шағымдану тәртібін түсіндіру міндеті жүктелген (дау айтуға жататын актілерге қатысты).

6. Шет елдердің нормативтік біріңғай актілерінде әкімшілік актінің жазбаша нысаны көзделеді. Әкімшілік актінің ауызша нысаны да заңнамалық түрде белгіленеді. Бұл ретте бірқатар елдерде осы актіні одан әрі жазбаша нысанда ресімдеу міндеттілігінің мерзімдері (3 күннен бес күнге дейін) мен мән-жайлары белгіленеді.

Оң мысал ретінде Латвияның әкімшілік актіні ауызша түрде шығаруға мүмкіндік беретін шарттардың толық тізімін белгілеуге қатысты заңнамалық тәжірибесін атап өткім келеді.

2. 79 бап. Әкімшілік актіге қойылатын жалпы талаптар

1. Әкімшілік акт заңды және негізді болуға тиіс.

2. Әкімшілік акт түсіну үшін айқын болуға, біркелкі қолданылуын қамтамасыз етуге, оның күші қолданылатын адамдар тобын тиянақты түрде айқындауға тиіс.

Кіріспе

ҚР ӘРПК-нің 79-бабы әкімшілік актіге қойылатын жалпы талаптарды ашып көрсетеді.

Түсіндірілген норманың мағынасына сәйкес әкімшілік акт, ең алдымен, заңды және негізделген, сонымен қатар түсінікті болуы керек, осылайша оның біркелкі қолданылуын қамтамасыз етеді.

Әкімшілік акт белгілі бір өлшемдерге сәйкес келуі керек, оның ішінде ӘРПК-нің 2-тарауында көрсетілген міндеттер мен қағидаттарға сәйкес келуі керек, атап айтқанда заңды және негізделген болуы керек, бұл принциптер оны дұрыс қолдану үшін маңызды.

Әкімшілік актінің заңдылығы оны Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңдарына сәйкес құзыретті орган қабылдауға тиіс екенін білдіреді.

Актінің негізділігі оның мазмұнына қойылатын талап ретінде әрекет етеді, ол логикалық байланысты, сенімді және сөзсіз болуы керек. Екі критерий де оны қолдану шарты ретінде қызмет етеді.

Негізгі түсініктеме

Әкімшілік актінің 4 - бабына сәйкес әкімшілік орган, лауазымды тұлға жария-құқықтық қатынастарда белгілі бір тұлғаның немесе жеке белгілі бір адамдар тобының заңдарда белгіленген құқықтары мен міндеттерін іске асыратын шешім қабылдайтынын атап өту қажет.

Нормативтік актіден айырмашылығы, әкімшілік акт нақты құқықтық қатынастарды белгілейді, өзгертеді немесе тоқтатады және осыған байланысты жеке анықталған сипаттамаларға ие болады.

Сонымен қатар, құқықтық норманы да, әкімшілік актіні де шығару қоғамдық әкімшіліктің қоғамдық құқық саласындағы қызметінің құқықтық нысандары болып табылады. Құқық қолдану тәжірибесі көрсеткендей, әкімшілік актіні шығару арқылы, әдетте, әкімшілік орган белгілі бір адамға қандай да бір әрекетті жасауды талап етеді, рұқсат етеді немесе тыйым салады.

ҚР ӘРПК 28-бабы 1-тармағының 9) тармақшасына сәйкес талап қоюшы кез келген сот сатысында әкімшілік істі қарауға қатысуға құқылы^[26]. Айта кету керек, әкімшілік актілерге биліктің көрінуіне, әкімшілік (біреуді немесе бір нәрсені мемлекеттік тіркеу, рұқсат беру) байланысты барлық нәрсе жатады. Қалғанының бәрі-бұл әкімшілік іс-әрекеттер (көшелерді патрульдеу, ақпарат беру, санитарлық өңдеу).

ҚР ӘРПК - не сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары әкімшілік актіні шығаруға немесе әкімшілік іс-әрекет жасауға байланысты әкімшілік органға жүгіне алады. Әкімшілік актілерге биліктің көрінісімен байланысты барлық нәрсе, басқару (біреуді немесе бір нәрсені мемлекеттік тіркеу, рұқсат беру) жатады. Қалғанының бәрі-бұл әкімшілік іс-әрекеттер (көшелерді патрульдеу, ақпарат беру, санитарлық өңдеу).

ҚР ӘРПК-нің 78-бабына сәйкес әкімшілік актілер білдірудің әртүрлі нысандарына ие болуы мүмкін: жазбаша нысанда, не ауызша (полицейдің талабы), не өзге нысанда (жол белгісі, қоршау және т.б.).

Әкімшілік актілер жолдарда жол полициясы қызметкерінің арнайы белгілерін немесе реттеушінің қимылдарын орналастыру арқылы да конклюденттік нысанда көрсетілуі мүмкін. Мысалы, жол белгілері, реттеушінің қимылдары немесе полиция қызметкерінің көлік құралын тоқтату туралы талаптары.

Мәселен, Үкіметтің 2014 жылғы 13 қарашадағы № 1196 қаулысымен бекітілген Жол жүрісі қағидаларының (бұдан әрі-Қағидалар) «Бағдаршам мен реттеушінің сигналдары» деген 5-бөлімінің 11-тармағына сәйкес мыналар бекітілген:

«11. Көлік құралын тоқтату туралы талап бір мезгілде ысқырып сигнал бере отырып, көлік құралына бағытталған дауыс зорайтқыш құрылғының көмегімен, қол қимылымен немесе таяқшамен беріледі, олар жүргізушіге түсінікті болуға және олардың орындалуы авариялық жағдай туғызбауы үшін уақтылы берілуге тиіс.»^[27].

Жоғарыда айтылғандай, «әкімшілік акт түсінікті болуы керек, біркелкі қолдануды қамтамасыз етуі керек, оның күші қолданылатын адамдар тобын толық анықтауы керек»^[28].

Яғни, егер мемлекеттік автоинспекция қызметкерінің қолының немесе жезлінің қимылы жүргізушіге түсініксіз болса және ысқырық сигналынсыз берілсе, жүргізуші осы талапқа жауап бермеуге құқылы.

Сол жағдайда, егер мемлекеттік автокөлік инспекторы бір уақытта ысқырық сигналымен қол қимылымен немесе таяқшамен көлік құралын тоқтату туралы белгі берсе, бірақ жүргізуші тоқтамаса, онда бұл жағдайда, әрине, әкімшілік жауапкершілік туындауы керек.